check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 27-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 27-1

Licence : CC BY-NC-SA

Mandement de l’évêque de Lausanne au châtelain de Dommartin concernant le procès de sorcellerie de Jeannette Vincent

1524 octobre 23. Notre-Dame de Lausanne

Jean Costable, châtelain de Dommartin et juge temporel du Chapitre cathédral de Lausanne, comparait le 23 octobre 1524 devant l’évêque de Lausanne Sébastien de Montfalcon, dans la chapelle Saint-Jean-Baptiste de ladite cathédrale. L’évêque accuse le châtelain de s’être immiscé dans l’office d’inquisition en faisant arrêter et juger Jeannette Vincent de Dommartin, usurpant ainsi les fonctions de l’évêque en tant qu’inquisiteur général député par le siège apostolique dans tout son diocèse. Le châtelain reconnait que la poursuite de l’hérésie ne figure pas parmi ses facultés, mais ajoute que celles-ci lui permettent néanmoins d’agir contre les « facinorosos, maleficos et delinquentes » ; ce qui semble être le cas de Jeannette Vincent, arrêtée sur clame d’une autre femme de Dommartin qui l’a accusée d’être une méchante femme (« meschientaz femmaz »). L’évêque interdit au châtelain de procéder contre l’accusée, laquelle est suspectée de crime d’hérésie et a été signalée par des supposés complices. Les deux parties demandent au notaire Richard de rédiger des lettres testimoniales, en présence du bailli de Lausanne et du châtelain de Vevey.

Le mandement du 23 octobre 1524 concerne l’affaire Jeannette Vincent (SDS VD D_2 39-1 : ACV, Bh 10/3) de Dommartin, une des femmes accusées dans la chasse aux sorciers menée dans les terres du Chapitre cathédral de Lausanne durant les années 1520, au cours de laquelle furent aussi jugés Claude Rolier (SDS VD D 1 26-1 : ACV, Ac 29, p. 443–454), Margot Rolier (SDS VD D 1 31-1 : ACV, Ac 29, p. 469–484) et Françoise Gilliéron (SDS VD D 1 30-1 : ACV, Ac 29, p. 485–492). Les lettres témoignent du conflit de juridiction existant entre l’évêque et le Chapitre de Lausanne vis-à-vis de la répression de la sorcellerie.

La lettre testimoniale occupe les pages 439 à 442 du registre Ac 29 des ACV. Elle a été rédigée par le notaire Richard, qui authentifie le document à l’aide de son signet.

Texte édité

[Note d’archives dans la marge de gauche par une main du XXe siècle :] 1524Date : 1524

In nomine Domini amen. Anno a nativitate
eiusdem Domini sumpto currente millesimo
quingentesimo vicesimo quarto, indicione
duodecima cum eodem anno sumpta, die vero
vicesima tertia mensis octobris.
Date : 23.10.1524
In mis
notarii publici et testium subscriptorum presentia
personaliter constituti : reverendissimus
in ChristoPersonne : pater et dominus dominus Sebastianus
de Montefalcone
Personne :
, miseratione divina
episcopusTerme : LausannensisOrganisation : et princepsTerme : ex una ; et
nobilis Johannes CostablozPersonne : , castellanusTerme :
castellaniarum de Dompno MartinoOrganisation : et de EssertinesOrganisation : ,
a–pro venerabili capitulo LausannensiOrganisation : Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–a ac eis nominibus partibus ex alia. Prefatus siquidem
reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : episcopus et princeps,
sua verba dirigens ad dictum nobilem Johannem
Costabloz
Personne :
nominibus quibus supra et eidem
alloquens, dixit quod ipse nobilis Johannes
Costabloz
Personne :
non ignorabat ignorareque non
debebat, ipsum reverendissimum dominum LausannensemOrganisation : episcopum et
principem fuisse et de presenti esse LausannensemOrganisation :
episcopum generalemque in tota sua dyocesi LausannensiLieu :
heretice pravitatis inquisitoremTerme : auctoritate
apostolica et a summo romano pontifice constitutum et
deputatum ; et quod ipse nobilis JohannesPersonne : nominibus
jandictisAinsi – qua auctoritate, facultate b sive licentia
ignorabatAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertionc – dictum inquisitionis heretice pravitatis officium
exercuebat et exercere nitebatur, exercereque ulterius
satagebat d, capiendo prout cepit,
detinuit, inquisivit, questionavit, interrogavit,
examinavit, processus formavit et torqueriTerme : e
ac alias et alia fieri, tam per se quam per suos servitores,
clientes, servientes et nuntios seculares fecit et
[p. 440]Saut de pageprocuravit ; et inter ceteros utriusque sexus homines,
quandam mulierem appellatam VincentazPersonne : de1
quam ipse nobilis JohannesPersonne : , castellanus dictorum
locorum, ad presens super dicto casu heresisTerme :
cepit et detinet, juriditionem et exercicium officii
inquisitionis heretice pravitatis sibi attribuendo,
inque de ipso inquisitionis officio de facto immiscendo,
ipsumque inquisitionis officium sibi reverendissimo
domino LausannensiOrganisation : usurpando et turbando, quod
sic sibi dicto castellano facere non licebat
neque licuit de jure, neque de consuetudine
loci et patrie.
Adque humiliter et cum
quanta debuit et potuit reverentia, respondit
ipse prefatus nobilis Johannes CostablozPersonne : ,
castellanus et eis nominibus quibus supra, et dixit
quod – salva ipsius reverendissimi domini LausannensisOrganisation :
episcopi et principis reverentia – numquam de
dicto inquisitionis heretice pravitatis officio
se immiscuit nec se immiscere vellet,
cum non sit sue facultatis nec ad eum
spectabat de materia inquisitionis se
immiscere, neque ipsum inquisitionis heretice
pravitatis officium numquam intellexit se velle
exercere nec ad se attribuere, quia suo
non incombebat castellanie officio, quinymo
– secluso exercicio officii dicte inquisitionis –
suo incombebat castellanie officio
facinorososTerme : , maleficosTerme : et delinquentes aeguere,
corrigere et juxta delictorum qualitates et quantitates
punire et justitiam ministrare. Et licet
ipse castellanus detineat dictam mulierem,
hoc non fit neque facit pro crimine heresis,
sed potius et verius vigore clame et instantie
supra corpus dicte VincentazPersonne : , per GlaudiamPersonne : , uxorem
Johannis CalyePersonne : de NaLieu : , parrochie Dompni MartiniLieu : ,
[p. 441]Saut de pagefactarum super eo, videlicet quod dicta GlaudiaPersonne :
asseruit dictam VincentazPersonne : fuisse et esse,
vulgariter loquendo, meschientaz femmazChangement de langue : français, et
non alias.
Quaquidem responsione
sic per dictum Johannem CostablozPersonne : castellanum
et eis nominibus quibus supra facta, prelibatus
reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : episcopus prefato nobili
Johanni CostablozPersonne : castellano prohibuit, defendit et
inhibuit sub sententiis et censuris apostolicis, et
in quantum ipsas sententias et censuras ecclesiasticas,
tam a jure quam a summo romano pontifice2,
contra tales officio sacre inquisitionis heretice
pravitatis sine licentia et auctoritate ipsius summi
pontificis seu ipsius reverendissimi domini LausannensisOrganisation : ,
in tota sua dyocesi LausannensiLieu : generalis inquisitoris,
immiscentes et illud indebite attribuere
sive usurpare nitentes, inflictas et
comminatas, ne ipse prefatus nobilis Johannes
Costabloz
Personne :
, dictorum locorum castellanus, auderet
sive audeat se numquam inmiscere nec
ulterius quitquam contra dictam melieremÀ corriger en : mulieremf appellatam
VincentazPersonne : verbo nec facto procedere presumeret,
in quantum multas juris penas incurrere
formidabat, asserens ipse prelibatus
reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : episcopus et princeps dictam
mulierem vocatam VincentazPersonne : fuisse et esse
de crimine heresisTerme : suspectam, ymo verius de ipso
heresis crimine per nonnullos super dicto
casu convictos et plexos acculpatam,
offerens se idem reverendissimus dominus LausannensisOrganisation :
de processibus eorumdem plexorum,
g–in quibus dicta
mulier VincentazPersonne :
erat intitulata
sive acculpata,
Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion
–g
promptam fidem facturum ;
totiens quotiens ipse castellanus voluerit et
opportunum fuerit.
De quibus premissis omnibus et
singulis suprascriptis, prelibatus reverendissimus
[p. 442]Saut de pagedominus LausannensisOrganisation : episcopus et princeps, per me
jandictumAinsi notarium publicum subsignatum,
jussit3. Dictus vero nobilis Johannes CostablozPersonne : ,
castellanus et eis nominibus quibus supra,
a me predicto notario publico subsignato
petiit per me et requisivit sibi dari, tradiri et
concedi litteras de premissis testimoniales seu
publicum et publica instrumentum et instrumenta
ad opus cuiuslibet partis unum ac tot quot
sibi fuerint necessaria et opportuna, dictanda et
corrigenda ad dictamen sapientium, facti
tamen sustantia in aliquo non mutata.
Acta fuerunt hec publice in majore ecclesia,
videlicet cathedrali LausannensiLieu d’origine : , in navi dicte
ecclesie, ante et prope altare capellanie Sancti
Johannis BaptistePersonne : 4 in dicta ecclesia fondate,
presentibus ibidem nobilibus viris Georgio
Levet
Personne :
, baillivoTerme : LausanensiOrganisation : , et Jacobo
Hugonin
Personne :
de Turri de PeilLieu : , castellano ViviaciOrganisation : ,
testibus ad premissa vocatis specialiter et
rogatis.
pro duplo instrumento
prescripti
Aligné à droite
[Signature :] RichardiPersonne : Seing/signe notarial

Annotations

  1. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  2. Suppression par biffage : ve.
  3. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  4. Suppression par biffage : ignorabat.
  5. Suppression par biffage : fecit.
  6. À corriger en : mulierem.
  7. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  1. On comprend mal la fonction de cette préposition ; peut-être le notaire voulait-il indiquer son village.
  2. Il manque le verbe introduit par « in quantum » et qui devrait signifier « émanant de » (les sentences émanant du droit et du souverain pontife).
  3. La phrase s’interrompt ici. Probablement l’évêque ordonnait-il, comme le châtelain dans la phrase suivante, que lui soient livrées des lettres testimoniales. Toutefois, le châtelain demande qu’elles soient concédées « ad opus cuiuslibet partis », ce qui expliquerait que l’évêque n’ait pas besoin de l’ordonner.
  4. Autel Saint-Jean-Baptiste, dans la cathédrale de LausanneLieu : .