check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 27-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 27-1

Licence : CC BY-NC-SA

Mandement de l’évêque de Lausanne au châtelain de Dommartin concernant le procès de sorcellerie de Jeannette Vincent

1524 octobre 23. Notre-Dame de Lausanne

Jean Costable, châtelain de Dommartin et juge temporel du Chapitre cathédral de Lausanne, comparait le 23 octobre 1524 devant l’évêque de Lausanne Sébastien de Montfalcon, dans la chapelle Saint-Jean-Baptiste de ladite cathédrale. L’évêque accuse le châtelain de s’être immiscé dans l’office d’inquisition en faisant arrêter et juger Jeannette Vincent de Dommartin, usurpant ainsi les fonctions de l’évêque en tant qu’inquisiteur général député par le siège apostolique dans tout son diocèse. Le châtelain reconnait que la poursuite de l’hérésie ne figure pas parmi ses facultés, mais ajoute que celles-ci lui permettent néanmoins d’agir contre les « facinorosos, maleficos et delinquentes » ; ce qui semble être le cas de Jeannette Vincent, arrêtée sur clame d’une autre femme de Dommartin qui l’a accusée d’être une méchante femme (« meschientaz femmaz »). L’évêque interdit au châtelain de procéder contre l’accusée, laquelle est suspectée de crime d’hérésie et a été signalée par des supposés complices. Les deux parties demandent au notaire Richard de rédiger des lettres testimoniales, en présence du bailli de Lausanne et du châtelain de Vevey.

Le mandement du 23 octobre 1524 concerne l’affaire Jeannette Vincent (SDS VD D_2 39-1 : ACV, Bh 10/3) de Dommartin, une des femmes accusées dans la chasse aux sorciers menée dans les terres du Chapitre cathédral de Lausanne durant les années 1520, au cours de laquelle furent aussi jugés Claude Rolier (SDS VD D 1 26-1 : ACV, Ac 29, p. 443–454), Margot Rolier (SDS VD D 1 31-1 : ACV, Ac 29, p. 469–484) et Françoise Gilliéron (SDS VD D 1 30-1 : ACV, Ac 29, p. 485–492). Les lettres témoignent du conflit de juridiction existant entre l’évêque et le Chapitre de Lausanne vis-à-vis de la répression de la sorcellerie.

La lettre testimoniale occupe les pages 439 à 442 du registre Ac 29 des ACV. Elle a été rédigée par le notaire Richard, qui authentifie le document à l’aide de son signet.

Texte édité

[Note d’archives dans la marge de gauche par une main du XXe siècle :] 1524Date : 1524

23 octobre 1524

In nomine Domini amen. Anno a nativitate eiusdem Domini sumpto currente millesimo quingentesimo vicesimo quarto, indicione duodecima cum eodem anno sumpta, die vero vicesima tertia mensis octobris.Date : 23.10.1524
In mis notarii publici et testium subscriptorum presentia personaliter constituti : reverendissimus in ChristoPersonne : pater et dominus dominus Sebastianus de MontefalconePersonne : , miseratione divina episcopusTerme : LausannensisOrganisation : et princepsTerme : ex una ; et nobilis Johannes CostablozPersonne : , castellanusTerme : castellaniarum de Dompno MartinoOrganisation : et de EssertinesOrganisation : , a–pro venerabili capitulo LausannensiOrganisation : Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–a ac eis nominibus partibus ex alia. Prefatus siquidem reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : episcopus et princeps, sua verba dirigens ad dictum nobilem Johannem CostablozPersonne : nominibus quibus supra et eidem alloquens, dixit quod ipse nobilis Johannes CostablozPersonne : non ignorabat ignorareque non debebat, ipsum reverendissimum dominum LausannensemOrganisation : episcopum et principem fuisse et de presenti esse LausannensemOrganisation : episcopum generalemque in tota sua dyocesi LausannensiLieu : heretice pravitatis inquisitoremTerme : auctoritate apostolica et a summo romano pontifice constitutum et deputatum ; et quod ipse nobilis JohannesPersonne : nominibus jandictisAinsi – qua auctoritate, facultate b sive licentia ignorabatAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertionc – dictum inquisitionis heretice pravitatis officium exercuebat et exercere nitebatur, exercereque ulterius satagebat d, capiendo prout cepit, detinuit, inquisivit, questionavit, interrogavit, examinavit, processus formavit et torqueriTerme : e ac alias et alia fieri, tam per se quam per suos servitores, clientes, servientes et nuntios seculares fecit et [p. 440]Saut de pageprocuravit ; et inter ceteros utriusque sexus homines, quandam mulierem appellatam VincentazPersonne : de1 quam ipse nobilis JohannesPersonne : , castellanus dictorum locorum, ad presens super dicto casu heresisTerme : cepit et detinet, juriditionem et exercicium officii inquisitionis heretice pravitatis sibi attribuendo, inque de ipso inquisitionis officio de facto immiscendo, ipsumque inquisitionis officium sibi reverendissimo domino LausannensiOrganisation : usurpando et turbando, quod sic sibi dicto castellano facere non licebat neque licuit de jure, neque de consuetudine loci et patrie.
Adque humiliter et cum quanta debuit et potuit reverentia, respondit ipse prefatus nobilis Johannes CostablozPersonne : , castellanus et eis nominibus quibus supra, et dixit quod – salva ipsius reverendissimi domini LausannensisOrganisation : episcopi et principis reverentia – numquam de dicto inquisitionis heretice pravitatis officio se immiscuit nec se immiscere vellet, cum non sit sue facultatis nec ad eum spectabat de materia inquisitionis se immiscere, neque ipsum inquisitionis heretice pravitatis officium numquam intellexit se velle exercere nec ad se attribuere, quia suo non incombebat castellanie officio, quinymo – secluso exercicio officii dicte inquisitionis – suo incombebat castellanie officio facinorososTerme : , maleficosTerme : et delinquentes aeguere, corrigere et juxta delictorum qualitates et quantitates punire et justitiam ministrare. Et licet ipse castellanus detineat dictam mulierem, hoc non fit neque facit pro crimine heresis, sed potius et verius vigore clame et instantie supra corpus dicte VincentazPersonne : , per GlaudiamPersonne : , uxorem Johannis CalyePersonne : de NaLieu : , parrochie Dompni MartiniLieu : , [p. 441]Saut de pagefactarum super eo, videlicet quod dicta GlaudiaPersonne : asseruit dictam VincentazPersonne : fuisse et esse, vulgariter loquendo, meschientaz femmazChangement de langue : français, et non alias.
Quaquidem responsione sic per dictum Johannem CostablozPersonne : castellanum et eis nominibus quibus supra facta, prelibatus reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : episcopus prefato nobili Johanni CostablozPersonne : castellano prohibuit, defendit et inhibuit sub sententiis et censuris apostolicis, et in quantum ipsas sententias et censuras ecclesiasticas, tam a jure quam a summo romano pontifice2, contra tales officio sacre inquisitionis heretice pravitatis sine licentia et auctoritate ipsius summi pontificis seu ipsius reverendissimi domini LausannensisOrganisation : , in tota sua dyocesi LausannensiLieu : generalis inquisitoris, immiscentes et illud indebite attribuere sive usurpare nitentes, inflictas et comminatas, ne ipse prefatus nobilis Johannes CostablozPersonne : , dictorum locorum castellanus, auderet sive audeat se numquam inmiscere nec ulterius quitquam contra dictam melieremCorrigé de : mulieremf appellatam VincentazPersonne : verbo nec facto procedere presumeret, in quantum multas juris penas incurrere formidabat, asserens ipse prelibatus reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : episcopus et princeps dictam mulierem vocatam VincentazPersonne : fuisse et esse de crimine heresisTerme : suspectam, ymo verius de ipso heresis crimine per nonnullos super dicto casu convictos et plexos acculpatam, offerens se idem reverendissimus dominus LausannensisOrganisation : de processibus eorumdem plexorum, g–in quibus dicta mulier VincentazPersonne : erat intitulata sive acculpata,Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–g promptam fidem facturum ; totiens quotiens ipse castellanus voluerit et opportunum fuerit.
De quibus premissis omnibus et singulis suprascriptis, prelibatus reverendissimus [p. 442]Saut de pagedominus LausannensisOrganisation : episcopus et princeps, per me jandictumAinsi notarium publicum subsignatum, jussit3. Dictus vero nobilis Johannes CostablozPersonne : , castellanus et eis nominibus quibus supra, a me predicto notario publico subsignato petiit per me et requisivit sibi dari, tradiri et concedi litteras de premissis testimoniales seu publicum et publica instrumentum et instrumenta ad opus cuiuslibet partis unum ac tot quot sibi fuerint necessaria et opportuna, dictanda et corrigenda ad dictamen sapientium, facti tamen sustantia in aliquo non mutata. Acta fuerunt hec publice in majore ecclesia, videlicet cathedrali LausannensiLieu d’origine : , in navi dicte ecclesie, ante et prope altare capellanie Sancti Johannis BaptistePersonne : 4 in dicta ecclesia fondate, presentibus ibidem nobilibus viris Georgio LevetPersonne : , baillivoTerme : LausanensiOrganisation : , et Jacobo HugoninPersonne : de Turri de PeilLieu : , castellano ViviaciOrganisation : , testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

pro duplo instrumento prescriptiAligné à droite

[Signature :] RichardiPersonne : Seing/signe notarial

Annotations

  1. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  2. Suppression par biffage : ve.
  3. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  4. Suppression par biffage : ignorabat.
  5. Suppression par biffage : fecit.
  6. Corrigé de : mulierem.
  7. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  1. On comprend mal la fonction de cette préposition ; peut-être le notaire voulait-il indiquer son village.
  2. Il manque le verbe introduit par « in quantum » et qui devrait signifier « émanant de » (les sentences émanant du droit et du souverain pontife).
  3. La phrase s’interrompt ici. Probablement l’évêque ordonnait-il, comme le châtelain dans la phrase suivante, que lui soient livrées des lettres testimoniales. Toutefois, le châtelain demande qu’elles soient concédées « ad opus cuiuslibet partis », ce qui expliquerait que l’évêque n’ait pas besoin de l’ordonner.
  4. Autel Saint-Jean-Baptiste, dans la cathédrale de LausanneLieu : .