check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 22-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 22-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Isabelle Perat, de Peyres

1498 novembre 5 – 6. [Château de Dommartin]

Isabelle Perat, de Dommartin, arrêtée sur plainte pour crime d’hérésie, comparait le 5 novembre 1498 devant le vice-inquisiteur François Fossaud, au château de Dommartin. Interrogée par ce dernier, elle ratifie les aveux faits auparavant lors des trois premières monitions au château de Menthon à Lausanne ; elle dénonce quatre personnes (3 hommes et une femme), y compris l’inculpé François Marguet. Le lendemain, elle ratifie et complète ses aveux à deux reprises ; elle ajoute en même temps les noms de sept autres complices (5 hommes et 2 femmes), y compris ceux des inculpés Marguerite Diserens et Pierre Menetrey. Le même jour, le procès est clos. Les actes s’arrêtent ici, mais nous savons qu’Isabelle a été finalement condamnée au bûcher par le Chapitre de Lausanne, seigneur temporel de Dommartin.

Les procès de François Marguet (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 365–396), Isabelle Perat (SDS VD D 1 22-1 : ACV, Ac 29, p. 399–414), Marguerite Diserens (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 349–364) et Pierre des Sauges alias Menetrey (SDS VD D 1 24-1 : ACV, Ac 29, p. 415–438) ont tous été intentés en 1498 au château de Dommartin et présidés par le vice-inquisiteur François Fossaud. Ils sont les témoins d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, après la première vague soixante ans auparavant.

Le procès d’Isabelle Perat occupe les pages 399 à 414 du registre Ac 29 ; les pages 400 et 410 à 414 ont été laissées en blanc. Les actes sont rédigés par le notaire André Thovacin et authentifiés à l’aide de son signet, tout comme les trois autres procès du dossier « Dommartin 1498 ». Il est aussi l’auteur des titres et des notes marginales ajoutées tout au long des procès. La page de garde du cahier (p. 399) contient aussi une annotation de type comptable d’une main inconnue.

Texte édité

Processus YsabellePersonne : relicte
Johannis PeratPersonne : de PeresLieu :
parrochie Dompni MartiniLieu :
1498Date : 01.01.1498 – 31.12.1498
Aligné à droite

[p. 400]Saut de page
[p. 401]Saut de page

Processus YsabellePersonne : relicte
Johannis PeratPersonne : de PeresLieu : parrochie
Dompni MartiniLieu : .
Aligné à droite


Anno Domini millesimo quatercentesimo nonagesimo
octavo et die quinta mensis novembris
Date : 05.11.1498
, sequitur
processus YsabellePersonne : relicte Johannis PeratPersonne : de
PeresLieu : parrochie Dompni MartiniLieu : , que pro clama
in crimine heresisTerme : fuit detenta coram venerabili patre
fratre Francisco FossaudiPersonne : ordinis Predicatorum conventus Beate
Marie Magdalene Lausannensis
Organisation :
, viceinquisitoreTerme : generali
in civitatibus et dyocesibus LausannensiLieu : , GebennensiLieu : et SedunensiLieu :
auctoritate apostolica specialiter deputatusÀ corriger en : deputatoa, fuit adducta
et per eum interrogata super dicto crimine de veritate
b–confessioNote dans la marge de gauche–b dicenda ; que respondit et confitetur esse hereticaTerme : , prout
LausanneLieu : in castro MenthoniLieu : in prima, secunda et tercia
monicioneTerme : confessa est, et confitetur in modum qui
sequitur. Et confitetur :
Quod sunt novemDate : 1489 aut decem anni vel circa
quod die una
Date : 1488
, veniendo de ecclesia Dompni MartiniLieu :
sub castroLieu : eiusdem loci cum uxorePersonne : Johannis
Richar
Personne :
dicti loci Dompni MartiniLieu : , dicta uxor
dicti Johannis RicharPersonne : vocata GuillemetaPersonne : dixit
eidem inquisite : « Tu habes multos emulos et
multa tibi improperantur ; sed si velis michi
acquiescere, faciam te vindicare de inimicis tuis »
.
Que respondit : « Quid vis quod faciam ? ». Ad illa :
c–negacio DeiNote dans la marge de gauche–c « Oportet quod tu neges Deum, sanctum batismiaAinsi
et virginem MariamPersonne :  »
. Que YsabellaPersonne : acquievit ;
[p. 402]Saut de pageet die illa de sero, ipsa YsabellaPersonne : cum GuillemetaPersonne :
predicta iverunt ad vallem subtus castrum predictum
Dompni MartiniLieu : . Et ibidem reperierunt demonemTerme :
in specie hominis vestitum magistroÀ corriger en : nigrod, cuius
nomen erat BrunetPersonne : 1 ; qui alloquutus est eidem
YsabellePersonne : ad vocem dicte Guillemete RichardazPersonne :  : « Si
velis negare Deum creatorem tuum, sanctum batismia
et virginem MariamPersonne : , te vindicabo de inimicis tuis, et
michi facere homagiumTerme :  »
. Tunc ipsa inquisita
ad vocem dicti demonis negavit Deum creatorem
celi et terre, sanctum batismia, preter virginem MariamPersonne :  ;
et hoc facto, dictus demunTerme : se mutavit in
speciem catiTerme : nigri, et obsculata est eum sub cauda,
e–homagiumNote dans la marge de gauche–e et dixit quod erat frigidus ; qui dictus demun eidem
tradidit certas pecunias quas eduxit in bursa
sua, deinde ad quandam suam archam. Et post certi
temporis elapsisÀ corriger en : elapsif, reperit frondes quercus in arca
sua loco pecuniarum. Et quolibet annoDurée répétée : 1 année, dicta inquisita
dabat eidem demoni unum pullum prohiciendo
extra domum suam, qui a tunc numquam videbatur.

Interrogata quid ultra gsibi demun precipit,
respondit quod iret ad sectamTerme : cum ceteris hereticis, et
quod non defficeret. Unde post h–dies octoCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : duas–h,
ipsa ivit ad sectam ad locum Vallium Dompni
Martini
Lieu :
subtus castrum i, versus quendam potem.
Et ibidem erat demun in specie hominis, et plures
alii homines, tam mares quam mulieres, et ignis
perseiTerme : colloris et candele ; et ibidem comederunt et
biberumÀ corriger en : biberuntj, scilicet panem, vinum, et carnes in quibus
erant canesÀ corriger en : carnesk humaneTerme : parvorum puerorum.
[p. 403]Saut de page

Interrogata ubi accipiunt illas carnes, dixit
quod iverunt ad domum Johannis JacaudPersonne : et interfeceruntTerme :
quendam parvum masculum ex alia muliere, intrantes
per fenestram de noctePériode : la nuit ; quem necavit Pernetus JacaudPersonne : .
Et dum sepultus in cimisterioLieu : ecclesie Dompni MartiniLieu : ,
noctePériode : la nuit una paulo post, Franciscus MarguetPersonne : et Pernetus
Jacaud
Personne :
iverunt deterratum et deportaverunt
ad synagogamTerme : et coxerunt ; deinde l comederunt.

Interrogata quid faciebant de ossibus dictorum
puerorum, respondit igni cremantur ; deinde
faciunt pulveresTerme : ad nocendum hominibus et bestiis
arte demonisTerme : .

Interrogata qui fueruntCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : fuitm in occisione dicti pueri,
respondit quod Johannes RicharPersonne : , dicta eius uxorPersonne : , Pernetus
Jacaud
Personne :
et Franciscus MarguetPersonne : , ut n audivit ab
auribusÀ corriger en : oribuso eorum reddidisse computum dicti negocii magistro
eorum in dicta secta.

Interrogata quid ibidem demun dixit ipsis, respondit
quod ipse precipit quod faciamÀ corriger en : faciantp omnia mala que facere
poterunt ; et presertim, quod tradant mortem hominibus
et bestiis ; et ibidem unusquisque reddit computum eidem
demoni de maleficiisTerme : suis secundum majus et
minus, prout egerunt.

Interrogata quid ultra faciunt in septaTerme : , respondit quod
clamant : « Meclet ! Meclet ! »2. Et homines illo tunc
habitant cum mulieribus modo sodometicoTerme :  ; et
quod Petrus de GrangiaPersonne : de MontLieu : habitabat cum ea.
[p. 404]Saut de page

Interrogata si alius habitavit cum ea in sinagogaTerme : ,
dixit quod sic, scilicet demun, magister suus, in specie hominis
semel ; et quod semen erat frigidissimum ; et ita quod
post fuit valde infirma.

Interrogata quid fecerunt post in dicta secta, dixit
quod dictus demun se mutavit in speciem cati
et quod omnes, tam homines quam mulieres, obsculabant
eum sub cauda.

Interrogata quomodo ibat ad sectam, dixit quod demun
sibi tradidit baculumTerme : unum parvum et haulobostrumTerme :
plenum certo unguentoTerme : , de quo ungebat dictum
baculum, et ponebat inter suas tibias, dicens : « Vaz,
de parCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : pparq le dyableTerme : , vaz !
Changement de langue : français
 »
. Quo facto, immediate
erat illuc.

Item dixit quod demun sibi precepit quod, cum acciperet
aquam benedictam, quod [debet]Omission, complété(e) par analogier prohicere a destris et sinistris, et
non supra se. Et ad vocem demonis vituperavit
sanctam crucem, sepe dum reperiebat, spuendo in
eam et conculcando pedibus. ExÀ corriger en : Ets est diu, semel in
PascateTerme :
Date : des fêtes sans date fixe
, [vidit]Omission, complété(e) par analogiet Franciscum MarguetPersonne : portasse sacrum corpus
Domini
Terme :
ad sectam, videlicet ad furnum Johannis JacaudPersonne :
de MonthobynLieu :  ; et fricando eum, evanuit ab oculis
eorum.

Item confitetur quod demun eandem semel verberavit
in secta [in]Omission, complété(e) par analogieu Valium Dompni MartiniLieu : , eo quod non fecerat satis
mali.

Interrogata super maleficiis, confitetur quod demun sibi
tradidit unum halobaustrumTerme : repletum unguento
[p. 405]Saut de pageet pulveribus ad necandum et infirmitates dandum
hominibus et bestiis ; de quo unguento dedit cuidem equoTerme :
pili nigri Petri JacaudPersonne : 3, sunt circa duo anniDate : 1496, deinde
uni eque Johannis GilleiriiPersonne :  ; et quem et quam interfecitCorrection par-dessus, remplace : eruntv
ex illo unguento seu pulveribus.

Item confitetur interfecisse duos pueros, eosdem
recipiendo de utero matrum, sunt quatuor anni
vel circa
Date : 1494
, quorum unus masculus erat, et erat
Petro JacaudPersonne : , et alius quedem filia, que erat Glaudio
Martini
Personne :
.

Item dicit audivisse a Francisco MarguetPersonne : in dicta
secta reddendo computum de maleficiis suis, necasse
quandam filiam Glaudio MarguetPersonne : eius nepoti.

Item confitetur quod a PascateTerme : Date : 1498 (des fêtes sans date fixe) citra fuisse cum
prenominatis in domo Johannis JacaudPersonne : de noctePériode : la nuit
intrando per fenestram, et crediderunt necare quandam
parvam filiam suam, eandem stringentesTerme : per tibias. Sed
non potuerunt eandem interficere, quia clamavit ;
deinde pater surrexit, et tunc illi abierunt,
deportantes cohopertoriumCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : coop[ertorium]w ab extra du brisTerme : Changement de langue : français.

Interrogata quomodo heretici vocant beatam virginem
MariamPersonne : , dixit quod eandem vocant RossazChangement de langue : français.

Interrogata in quibus sectis fuerit, dixit quod in tribus, videlicet
in Vallibus Dompni MartiniLieu : , in furno Johannis
Jacaud
Personne :
de MonthobynLieu : , et En laz MolleryLieu : Changement de langue : français seu
Ressia de MolleriaLieu : .

Interrogata a quo tempore fuerit ultimate in secta, dixit quod
sunt sex aut septem septimaneCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : annixDate : septembre 1498. Et
dum fuit vox super capcione hereticorum, heretici
[p. 406]Saut de pageipsi dixerunt magistro eorum demoni quod timebant,
ne caperentur ; qui respondit eis quod non timerent, quia
ipsos preservaret, eosdem deffraudando.

Interrogata cur non fugit, respondit quod propter spem quam
habebat in magistro suo, ut supra. Et quod libenter
venisset ad confessionem, sed non erat ei possibile,
quia demun eandem tenebat ne confiteretur ; quos eciam
tenet ceteros hereticos, ut non veniant ad penitenciam.
Et dum tales sentit ad penitenciam pervenire, eosdem
acriter verberat.

Interrogata in qua secta ultimate fuit, respondit quod in
septaAinsi dicti furni Johannis JacaudPersonne : .

y–complicesNote dans la marge de gauche–y Interrogata de suis complicibus, respondit quod plures vidit
homines et mulieres in dicta secta et in predictis ; et
presertim Franciscum MarguetPersonne : , Pernetum JacaudPersonne : , Johannem
Richar
Personne :
et dictam eius uxoremPersonne : , quos cognovit et
vidit realiter in vultu et loquela edentes, bibentes,
demoni eorum magistro reverenciam et honorem facientes,
et ceteros actus quos heretici soliti sunt facere.
Et
ultraCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : utrz non fuit interrogata, sed per prefatum viceinquisitorem
ad diem sequentemDate : 06.11.1498 remissa, presentibus venerabili viro domino
Laurencio CurvillionisPersonne : canonicoTerme : LausannensiOrganisation : et cellerarioTerme :
capituli, Johanne MonetiPersonne : eiusdem domini famuloTerme : , Francisco
Jacaud
Personne :
dicti loci castellanoTerme : , Johanne SovajatPersonne : gubernatoreTerme :
dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis
et rogatis.

Alia repeticioTerme : dicte YsabellePersonne : Centré


Anno quo supra et die sexta mensis novembrisDate : 06.11.1498,
[p. 407]Saut de pageper prefatum dominum viceinquisitorem dicta
YsabellaPersonne : interimÀ corriger en : iterumaa fuit interrogata super complicibus ;
que confitetur quod demun ipsis precipit quod faciant
mori homines et animalia modo quo supra,
dando eisdem sellarium secundum majus et minus
homicidiumTerme : , scilicet pro homine aliquando dat LX
solidos
Unité monétaire : 60 sous/sols
, XLUnité monétaire : 40 sous/sols , secundum quod sciunt pactizare cum
dicto demone, et pro quolibet animali interdum
X solidosUnité monétaire : 10 sous/sols vel vigintiUnité monétaire : 20 sous/sols , et sic de singulis, etcAbréviation.
Et confitetur quod sunt tresDate : 1496 aut quatuor anni
vel circa
Date : 1495
quod dicta inquisita, Pernetus JacaudPersonne :
et Franciscus MarguetPersonne : fecerunt cadere Petrum VincentPersonne :
dicti loci Dompni MartiniLieu : a quadam arbore pirus
existente in villa predicta Dompni MartiniLieu : prope
domum ipsius PetriPersonne : , arte demonisTerme :  ; qui erat
cum ipsis. Quiquidem PetrusPersonne : mortuus fuit.

ab–complicesNote dans la marge de gauche–ab Interrogata iterum de complicibus suis, confitetur
ultra supranominatos vidisse realiter et cognovisse
in predictis sectis, videlicet Francesiam JacaudPersonne : de
SugniensLieu : , necnon MargaritamPersonne : uxorem Johannis
Diserens
Personne :
de PeresLieu : , Girardum de MadalenaPersonne :
de BoctentLieu : et Johannem PilletPersonne : de Sancto CiriacoLieu : ,
agentes honorem et reverenciam demoni
facientes, et ceteros actus quos etcAbréviation.
Et ultra
non fuit interrogata, sed remissa per
prefatum dominum viceinquisitorem
[p. 408]Saut de pagead se advisandum ad horam vesperorumHeure, presentibus
venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPersonne :
canonico LausannensiOrganisation : et cellerario dicti capituli LausannensisOrganisation : , dompno
Johanne VuystonisPersonne : cappellanoTerme : vicarioTerme : dicti loci
Dompni MartiniOrganisation : , Johanne SovajatPersonne : , Petro GrantPersonne : ,
Francisco JacaudPersonne : castellano dicti loci, et pluribus
aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

Alia repeticio cum conclusione
processus dicte Ysabelle PeratPersonne :
Centré


Anno et die premissisDate : 06.11.1498, hora vesperorumPériode : le soir,
predicta YsabellaPersonne : per supradictum dominum
viceinquisitorem fuit interrogata super maleficiis per
eam perpetratis. Que respondit alia nescire
preter illa que superius confessata est.

ac–complicesNote dans la marge de gauche–ac Interrogata super complicibus suis, dixit et
confitetur se vidisse et realiter cognovisse
in supradictis sectis ut supra dictum est,
scilicet Franciscum MarguetPersonne : , Pernetum JacaudPersonne : , Johannem
Richar
Personne :
et eius uxoremPersonne : , Francesiam JacodPersonne : de SugniensLieu : ,
JohannemPersonne : filium dicti Johannis RicharPersonne : , MargaritamPersonne :
uxorem Johannis DiserensPersonne : de PeresLieu : , Girardum
de Laz MagdelleynazChangement de langue : français
Personne :
de Pollie PictetLieu : ,
Glaudium Agnar Le MagnynChangement de langue : françaisPersonne : de BoctentLieu : , et
Petrum Menestrey seniorisPersonne : etatis, et Johannem
Pillet
Personne :
de Sancto CiriacoLieu : , agentes et
facientes ut supra dictum est.
Et juravit
[p. 409]Saut de pagein manibus dicti domini viceinquisitoris
super sanctis Dei euvangeliis omnia per ipsumÀ corriger en : ipsaad superius
confessata fore vera, et illa vult manutenere
coram omnibus.
Tunc prefatus dominus viceinquisitor
dixit prefate confitenti si vellet conclusionem fieri super
dicto suo processu et finem imponere. Quequidem
dicta YsabellaPersonne : prefatum dominum viceinquisitorem rogavit ut
concluderet et finem imponeret dicto eius processui, se
submictens de non in contrarium veniendo, renunciando juribus,
etcAbréviation.

Illico comparuit venerandus dominus procurator sacre fideiTerme :
coram dicto viceinquisitore, petens concludi
super dicto suo processu et conclusionem fieri. Et
tunc, prefatus dominus viceinquisitor conclusit
ae–conclusio processusNote dans la marge de gauche–ae et finem dicto processui imposuit, presentibus
venerabili domino Laurencio CurvillionisPersonne : canonico LausannensiOrganisation : et
cellerario venerabilis capituli LausannensisOrganisation : , necnon
Francisco JacaudPersonne : castellano dicti loci Dompni
Martini
Organisation :
, Petro Pillet alias GrantPersonne : , Johanne
Sovajat
Personne :
gubernatore ipsius loci, Girardo dou
For
Personne :
, Petro SilvestrozPersonne : et Glaudio VincentPersonne : ,
omnibus dicti loci Dompni MartiniLieu : testibus ad
premissa vocatis et rogatis.4

De dicti domini viceinquisitoris precepto

[Signature :] asAndreas ThovaciiPersonne : Seing/signe notarial
[p. 410]Saut de page
[p. 411]Saut de page
[p. 412]Saut de page
[p. 413]Saut de page
[p. 414]Saut de page

Annotations

  1. À corriger en : deputato.
  2. Note dans la marge de gauche.
  3. Note dans la marge de gauche.
  4. À corriger en : nigro.
  5. Note dans la marge de gauche.
  6. À corriger en : elapsi.
  7. Suppression par biffage : quid.
  8. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : duas.
  9. Suppression par biffage : Dom[pni Martini].
  10. À corriger en : biberunt.
  11. À corriger en : carnes.
  12. Suppression par biffage : d.
  13. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : fuit.
  14. Suppression par biffage : computum.
  15. À corriger en : oribus.
  16. À corriger en : faciant.
  17. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : ppar.
  18. Omission, complété(e) par analogie.
  19. À corriger en : Et.
  20. Omission, complété(e) par analogie.
  21. Omission, complété(e) par analogie.
  22. Correction par-dessus, remplace : erunt.
  23. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : coop[ertorium].
  24. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : anni.
  25. Note dans la marge de gauche.
  26. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : utr.
  27. À corriger en : iterum.
  28. Note dans la marge de gauche.
  29. Note dans la marge de gauche.
  30. À corriger en : ipsa.
  31. Note dans la marge de gauche.
  1. Le même nom de démon est évoqué par Marguerite DiserensPersonne : (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 358, 361).
  2. Cette expression pourrait signifier« Mêlez ! Mêlez ! » ou « Mélangez-vous ! Mélangez-vous ! ». On retrouve cette formule dans le traité des « Errores Gazariorum » (Ostorero et al. 1999, p. 290 et 308), ainsi que dans le procès de Pierre AntoinePersonne : de 1449 (SDS-VD-D_1-6-1.xm : ACV, Ac 29, p. 108). Pour d’autres occurrences du terme « meclet » ou « mescle » cf. Ostorero et al. 1999, p. 291, n. 2.
  3. Dans le procès de François MarguetPersonne : , Pierre JacaudPersonne : , frère du châtelain François JacaudPersonne : , accuse FrançoisPersonne : d’être à l’origine de la mort de ses vaches (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 370).
  4. La sentence de bannissement contre Isabelle PeratPersonne : et François MarguetPersonne : est rendue le 14 novembre 1498Date : 14.11.1498 par Laurent CurvillionPersonne : . Elle est conservée aux Archives de l’Etat de Neuchâtel (AEN, Archives anciennes, AS–E24.3, éditée par Morerod dans Ostorero 2007, p. 489–492 et analysé p. 481–487).