check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 22-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 22-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Isabelle Perat, de Peyres

1498 novembre 5 – 6. [Château de Dommartin]

Isabelle Perat, de Dommartin, arrêtée sur plainte pour crime d’hérésie, comparait le 5 novembre 1498 devant le vice-inquisiteur François Fossaud, au château de Dommartin. Interrogée par ce dernier, elle ratifie les aveux faits auparavant lors des trois premières monitions au château de Menthon à Lausanne ; elle dénonce quatre personnes (3 hommes et une femme), y compris l’inculpé François Marguet. Le lendemain, elle ratifie et complète ses aveux à deux reprises ; elle ajoute en même temps les noms de sept autres complices (5 hommes et 2 femmes), y compris ceux des inculpés Marguerite Diserens et Pierre Menetrey. Le même jour, le procès est clos. Les actes s’arrêtent ici, mais nous savons qu’Isabelle a été finalement condamnée au bûcher par le Chapitre de Lausanne, seigneur temporel de Dommartin.

Les procès de François Marguet (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 365–396), Isabelle Perat (SDS VD D 1 22-1 : ACV, Ac 29, p. 399–414), Marguerite Diserens (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 349–364) et Pierre des Sauges alias Menetrey (SDS VD D 1 24-1 : ACV, Ac 29, p. 415–438) ont tous été intentés en 1498 au château de Dommartin et présidés par le vice-inquisiteur François Fossaud. Ils sont les témoins d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, après la première vague soixante ans auparavant.

Le procès d’Isabelle Perat occupe les pages 399 à 414 du registre Ac 29 ; les pages 400 et 410 à 414 ont été laissées en blanc. Les actes sont rédigés par le notaire André Thovacin et authentifiés à l’aide de son signet, tout comme les trois autres procès du dossier « Dommartin 1498 ». Il est aussi l’auteur des titres et des notes marginales ajoutées tout au long des procès. La page de garde du cahier (p. 399) contient aussi une annotation de type comptable d’une main inconnue.

Texte édité

Processus YsabellePersonne : relicte Johannis PeratPersonne : de PeresLieu : parrochie Dompni MartiniLieu : 1498Date : 01.01.1498 – 31.12.1498Aligné à droite

[p. 400]Saut de page

[p. 401]Saut de page

Processus YsabellePersonne : relicte Johannis PeratPersonne : de PeresLieu : parrochie Dompni MartiniLieu : .Aligné à droite

5 novembre 1498

Anno Domini millesimo quatercentesimo nonagesimo octavo et die quinta mensis novembrisDate : 05.11.1498, sequitur processus YsabellePersonne : relicte Johannis PeratPersonne : de PeresLieu : parrochie Dompni MartiniLieu : , que pro clama in crimine heresisTerme : fuit detenta coram venerabili patre fratre Francisco FossaudiPersonne : ordinis Predicatorum conventus Beate Marie Magdalene LausannensisOrganisation : , viceinquisitoreTerme : generali in civitatibus et dyocesibus LausannensiLieu : , GebennensiLieu : et SedunensiLieu : auctoritate apostolica specialiter deputatusCorrigé de : deputatoa, fuit adducta et per eum interrogata super dicto crimine de veritate b–confessioNote dans la marge de gauche–b dicenda ; que respondit et confitetur esse hereticaTerme : , prout LausanneLieu : in castro MenthoniLieu : in prima, secunda et tercia monicioneTerme : confessa est, et confitetur in modum qui sequitur. Et confitetur : Quod sunt novemDate : 1489 aut decem anni vel circa quod die unaDate : 1488, veniendo de ecclesia Dompni MartiniLieu : sub castroLieu : eiusdem loci cum uxorePersonne : Johannis RicharPersonne : dicti loci Dompni MartiniLieu : , dicta uxor dicti Johannis RicharPersonne : vocata GuillemetaPersonne : dixit eidem inquisite : « Tu habes multos emulos et multa tibi improperantur ; sed si velis michi acquiescere, faciam te vindicare de inimicis tuis ». Que respondit : « Quid vis quod faciam ? ». Ad illa : c–negacio DeiNote dans la marge de gauche–c « Oportet quod tu neges Deum, sanctum batismiaAinsi et virginem MariamPersonne :  ». Que YsabellaPersonne : acquievit ; [p. 402]Saut de pageet die illa de sero, ipsa YsabellaPersonne : cum GuillemetaPersonne : predicta iverunt ad vallem subtus castrum predictum Dompni MartiniLieu : . Et ibidem reperierunt demonemTerme : in specie hominis vestitum magistroCorrigé de : nigrod, cuius nomen erat BrunetPersonne : 1 ; qui alloquutus est eidem YsabellePersonne : ad vocem dicte Guillemete RichardazPersonne :  : « Si velis negare Deum creatorem tuum, sanctum batismia et virginem MariamPersonne : , te vindicabo de inimicis tuis, et michi facere homagiumTerme :  ». Tunc ipsa inquisita ad vocem dicti demonis negavit Deum creatorem celi et terre, sanctum batismia, preter virginem MariamPersonne :  ; et hoc facto, dictus demunTerme : se mutavit in speciem catiTerme : nigri, et obsculata est eum sub cauda, e–homagiumNote dans la marge de gauche–e et dixit quod erat frigidus ; qui dictus demun eidem tradidit certas pecunias quas eduxit in bursa sua, deinde ad quandam suam archam. Et post certi temporis elapsisCorrigé de : elapsif, reperit frondes quercus in arca sua loco pecuniarum. Et quolibet annoDurée répétée : 1 année, dicta inquisita dabat eidem demoni unum pullum prohiciendo extra domum suam, qui a tunc numquam videbatur.

Interrogata quid ultra gsibi demun precipit, respondit quod iret ad sectamTerme : cum ceteris hereticis, et quod non defficeret. Unde post h–dies octoCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : duas–h, ipsa ivit ad sectam ad locum Vallium Dompni MartiniLieu : subtus castrum i, versus quendam potem. Et ibidem erat demun in specie hominis, et plures alii homines, tam mares quam mulieres, et ignis perseiTerme : colloris et candele ; et ibidem comederunt et biberumCorrigé de : biberuntj, scilicet panem, vinum, et carnes in quibus erant canesCorrigé de : carnesk humaneTerme : parvorum puerorum.

[p. 403]Saut de page

Interrogata ubi accipiunt illas carnes, dixit quod iverunt ad domum Johannis JacaudPersonne : et interfeceruntTerme : quendam parvum masculum ex alia muliere, intrantes per fenestram de noctePériode : la nuit ; quem necavit Pernetus JacaudPersonne : . Et dum sepultus in cimisterioLieu : ecclesie Dompni MartiniLieu : , noctePériode : la nuit una paulo post, Franciscus MarguetPersonne : et Pernetus JacaudPersonne : iverunt deterratum et deportaverunt ad synagogamTerme : et coxerunt ; deinde l comederunt.

Interrogata quid faciebant de ossibus dictorum puerorum, respondit igni cremantur ; deinde faciunt pulveresTerme : ad nocendum hominibus et bestiis arte demonisTerme : .

Interrogata qui fueruntCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : fuitm in occisione dicti pueri, respondit quod Johannes RicharPersonne : , dicta eius uxorPersonne : , Pernetus JacaudPersonne : et Franciscus MarguetPersonne : , ut n audivit ab auribusCorrigé de : oribuso eorum reddidisse computum dicti negocii magistro eorum in dicta secta.

Interrogata quid ibidem demun dixit ipsis, respondit quod ipse precipit quod faciamCorrigé de : faciantp omnia mala que facere poterunt ; et presertim, quod tradant mortem hominibus et bestiis ; et ibidem unusquisque reddit computum eidem demoni de maleficiisTerme : suis secundum majus et minus, prout egerunt.

Interrogata quid ultra faciunt in septaTerme : , respondit quod clamant : « Meclet ! Meclet ! »2. Et homines illo tunc habitant cum mulieribus modo sodometicoTerme :  ; et quod Petrus de GrangiaPersonne : de MontLieu : habitabat cum ea.

[p. 404]Saut de page

Interrogata si alius habitavit cum ea in sinagogaTerme : , dixit quod sic, scilicet demun, magister suus, in specie hominis semel ; et quod semen erat frigidissimum ; et ita quod post fuit valde infirma.

Interrogata quid fecerunt post in dicta secta, dixit quod dictus demun se mutavit in speciem cati et quod omnes, tam homines quam mulieres, obsculabant eum sub cauda.

Interrogata quomodo ibat ad sectam, dixit quod demun sibi tradidit baculumTerme : unum parvum et haulobostrumTerme : plenum certo unguentoTerme : , de quo ungebat dictum baculum, et ponebat inter suas tibias, dicens : « Vaz, de parCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : parÀ l’original : pq le dyableTerme : , vaz !Changement de langue : français ». Quo facto, immediate erat illuc.

Item dixit quod demun sibi precepit quod, cum acciperet aquam benedictam, quod [debet]Omission, complété(e) par analogier prohicere a destris et sinistris, et non supra se. Et ad vocem demonis vituperavit sanctam crucem, sepe dum reperiebat, spuendo in eam et conculcando pedibus. ExCorrigé de : Ets est diu, semel in PascateTerme : Date : des fêtes sans date fixe, [vidit]Omission, complété(e) par analogiet Franciscum MarguetPersonne : portasse sacrum corpus DominiTerme : ad sectam, videlicet ad furnum Johannis JacaudPersonne : de MonthobynLieu :  ; et fricando eum, evanuit ab oculis eorum.

Item confitetur quod demun eandem semel verberavit in secta [in]Omission, complété(e) par analogieu Valium Dompni MartiniLieu : , eo quod non fecerat satis mali.

Interrogata super maleficiis, confitetur quod demun sibi tradidit unum halobaustrumTerme : repletum unguento [p. 405]Saut de pageet pulveribus ad necandum et infirmitates dandum hominibus et bestiis ; de quo unguento dedit cuidem equoTerme : pili nigri Petri JacaudPersonne : 3, sunt circa duo anniDate : 1496, deinde uni eque Johannis GilleiriiPersonne :  ; et quem et quam interfecitCorrection par-dessus, remplace : eruntv ex illo unguento seu pulveribus.

Item confitetur interfecisse duos pueros, eosdem recipiendo de utero matrum, sunt quatuor anni vel circaDate : 1494, quorum unus masculus erat, et erat Petro JacaudPersonne : , et alius quedem filia, que erat Glaudio MartiniPersonne : .

Item dicit audivisse a Francisco MarguetPersonne : in dicta secta reddendo computum de maleficiis suis, necasse quandam filiam Glaudio MarguetPersonne : eius nepoti.

Item confitetur quod a PascateTerme : Date : 1498 (des fêtes sans date fixe) citra fuisse cum prenominatis in domo Johannis JacaudPersonne : de noctePériode : la nuit intrando per fenestram, et crediderunt necare quandam parvam filiam suam, eandem stringentesTerme : per tibias. Sed non potuerunt eandem interficere, quia clamavit ; deinde pater surrexit, et tunc illi abierunt, deportantes cohopertoriumCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : coop[ertorium]w ab extra du brisTerme : Changement de langue : français.

Interrogata quomodo heretici vocant beatam virginem MariamPersonne : , dixit quod eandem vocant RossazChangement de langue : français.

Interrogata in quibus sectis fuerit, dixit quod in tribus, videlicet in Vallibus Dompni MartiniLieu : , in furno Johannis JacaudPersonne : de MonthobynLieu : , et En laz MolleryLieu : Changement de langue : français seu Ressia de MolleriaLieu : .

Interrogata a quo tempore fuerit ultimate in secta, dixit quod sunt sex aut septem septimaneCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : annixDate : septembre 1498. Et dum fuit vox super capcione hereticorum, heretici [p. 406]Saut de pageipsi dixerunt magistro eorum demoni quod timebant, ne caperentur ; qui respondit eis quod non timerent, quia ipsos preservaret, eosdem deffraudando.

Interrogata cur non fugit, respondit quod propter spem quam habebat in magistro suo, ut supra. Et quod libenter venisset ad confessionem, sed non erat ei possibile, quia demun eandem tenebat ne confiteretur ; quos eciam tenet ceteros hereticos, ut non veniant ad penitenciam. Et dum tales sentit ad penitenciam pervenire, eosdem acriter verberat.

Interrogata in qua secta ultimate fuit, respondit quod in septaAinsi dicti furni Johannis JacaudPersonne : .

y–complicesNote dans la marge de gauche–y Interrogata de suis complicibus, respondit quod plures vidit homines et mulieres in dicta secta et in predictis ; et presertim Franciscum MarguetPersonne : , Pernetum JacaudPersonne : , Johannem RicharPersonne : et dictam eius uxoremPersonne : , quos cognovit et vidit realiter in vultu et loquela edentes, bibentes, demoni eorum magistro reverenciam et honorem facientes, et ceteros actus quos heretici soliti sunt facere.
Et ultraCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : utrz non fuit interrogata, sed per prefatum viceinquisitorem ad diem sequentemDate : 06.11.1498 remissa, presentibus venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPersonne : canonicoTerme : LausannensiOrganisation : et cellerarioTerme : capituli, Johanne MonetiPersonne : eiusdem domini famuloTerme : , Francisco JacaudPersonne : dicti loci castellanoTerme : , Johanne SovajatPersonne : gubernatoreTerme : dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

6 novembre 1498

Alia repeticioTerme : dicte YsabellePersonne : Centré

Anno quo supra et die sexta mensis novembrisDate : 06.11.1498, [p. 407]Saut de pageper prefatum dominum viceinquisitorem dicta YsabellaPersonne : interimCorrigé de : iterumaa fuit interrogata super complicibus ; que confitetur quod demun ipsis precipit quod faciant mori homines et animalia modo quo supra, dando eisdem sellarium secundum majus et minus homicidiumTerme : , scilicet pro homine aliquando dat LX solidosUnité monétaire : 60 sous/sols , XLUnité monétaire : 40 sous/sols , secundum quod sciunt pactizare cum dicto demone, et pro quolibet animali interdum X solidosUnité monétaire : 10 sous/sols vel vigintiUnité monétaire : 20 sous/sols , et sic de singulis, etcAbréviation. Et confitetur quod sunt tresDate : 1496 aut quatuor anni vel circaDate : 1495 quod dicta inquisita, Pernetus JacaudPersonne : et Franciscus MarguetPersonne : fecerunt cadere Petrum VincentPersonne : dicti loci Dompni MartiniLieu : a quadam arbore pirus existente in villa predicta Dompni MartiniLieu : prope domum ipsius PetriPersonne : , arte demonisTerme :  ; qui erat cum ipsis. Quiquidem PetrusPersonne : mortuus fuit.

ab–complicesNote dans la marge de gauche–ab Interrogata iterum de complicibus suis, confitetur ultra supranominatos vidisse realiter et cognovisse in predictis sectis, videlicet Francesiam JacaudPersonne : de SugniensLieu : , necnon MargaritamPersonne : uxorem Johannis DiserensPersonne : de PeresLieu : , Girardum de MadalenaPersonne : de BoctentLieu : et Johannem PilletPersonne : de Sancto CiriacoLieu : , agentes honorem et reverenciam demoni facientes, et ceteros actus quos etcAbréviation.
Et ultra non fuit interrogata, sed remissa per prefatum dominum viceinquisitorem [p. 408]Saut de pagead se advisandum ad horam vesperorumHeure, presentibus venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPersonne : canonico LausannensiOrganisation : et cellerario dicti capituli LausannensisOrganisation : , dompno Johanne VuystonisPersonne : cappellanoTerme : vicarioTerme : dicti loci Dompni MartiniOrganisation : , Johanne SovajatPersonne : , Petro GrantPersonne : , Francisco JacaudPersonne : castellano dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

6 novembre 1498, plus tard

Alia repeticio cum conclusione processus dicte Ysabelle PeratPersonne : Centré

Anno et die premissisDate : 06.11.1498, hora vesperorumPériode : le soir, predicta YsabellaPersonne : per supradictum dominum viceinquisitorem fuit interrogata super maleficiis per eam perpetratis. Que respondit alia nescire preter illa que superius confessata est.

ac–complicesNote dans la marge de gauche–ac Interrogata super complicibus suis, dixit et confitetur se vidisse et realiter cognovisse in supradictis sectis ut supra dictum est, scilicet Franciscum MarguetPersonne : , Pernetum JacaudPersonne : , Johannem RicharPersonne : et eius uxoremPersonne : , Francesiam JacodPersonne : de SugniensLieu : , JohannemPersonne : filium dicti Johannis RicharPersonne : , MargaritamPersonne : uxorem Johannis DiserensPersonne : de PeresLieu : , Girardum de Laz MagdelleynazChangement de langue : françaisPersonne : de Pollie PictetLieu : , Glaudium Agnar Le MagnynChangement de langue : françaisPersonne : de BoctentLieu : , et Petrum Menestrey seniorisPersonne : etatis, et Johannem PilletPersonne : de Sancto CiriacoLieu : , agentes et facientes ut supra dictum est.
Et juravit [p. 409]Saut de pagein manibus dicti domini viceinquisitoris super sanctis Dei euvangeliis omnia per ipsumCorrigé de : ipsaad superius confessata fore vera, et illa vult manutenere coram omnibus.
Tunc prefatus dominus viceinquisitor dixit prefate confitenti si vellet conclusionem fieri super dicto suo processu et finem imponere. Quequidem dicta YsabellaPersonne : prefatum dominum viceinquisitorem rogavit ut concluderet et finem imponeret dicto eius processui, se submictens de non in contrarium veniendo, renunciando juribus, etcAbréviation.

Illico comparuit venerandus dominus procurator sacre fideiTerme : coram dicto viceinquisitore, petens concludi super dicto suo processu et conclusionem fieri. Et tunc, prefatus dominus viceinquisitor conclusit ae–conclusio processusNote dans la marge de gauche–ae et finem dicto processui imposuit, presentibus venerabili domino Laurencio CurvillionisPersonne : canonico LausannensiOrganisation : et cellerario venerabilis capituli LausannensisOrganisation : , necnon Francisco JacaudPersonne : castellano dicti loci Dompni MartiniOrganisation : , Petro Pillet alias GrantPersonne : , Johanne SovajatPersonne : gubernatore ipsius loci, Girardo dou ForPersonne : , Petro SilvestrozPersonne : et Glaudio VincentPersonne : , omnibus dicti loci Dompni MartiniLieu : testibus ad premissa vocatis et rogatis.4

De dicti domini viceinquisitoris precepto

[Signature :] AndreasÀ l’original : as ThovaciiPersonne : Seing/signe notarial

[p. 410]Saut de page

[p. 411]Saut de page

[p. 412]Saut de page

[p. 413]Saut de page

[p. 414]Saut de page

Annotations

  1. Corrigé de : deputato.
  2. Note dans la marge de gauche.
  3. Note dans la marge de gauche.
  4. Corrigé de : nigro.
  5. Note dans la marge de gauche.
  6. Corrigé de : elapsi.
  7. Suppression par biffage : quid.
  8. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : duas.
  9. Suppression par biffage : Dom[pni Martini].
  10. Corrigé de : biberunt.
  11. Corrigé de : carnes.
  12. Suppression par biffage : d.
  13. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : fuit.
  14. Suppression par biffage : computum.
  15. Corrigé de : oribus.
  16. Corrigé de : faciant.
  17. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : parÀ l’original : p.
  18. Omission, complété(e) par analogie.
  19. Corrigé de : Et.
  20. Omission, complété(e) par analogie.
  21. Omission, complété(e) par analogie.
  22. Correction par-dessus, remplace : erunt.
  23. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : coop[ertorium].
  24. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : anni.
  25. Note dans la marge de gauche.
  26. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : utr.
  27. Corrigé de : iterum.
  28. Note dans la marge de gauche.
  29. Note dans la marge de gauche.
  30. Corrigé de : ipsa.
  31. Note dans la marge de gauche.
  1. Le même nom de démon est évoqué par Marguerite DiserensPersonne : (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 358, 361).
  2. Cette expression pourrait signifier« Mêlez ! Mêlez ! » ou « Mélangez-vous ! Mélangez-vous ! ». On retrouve cette formule dans le traité des « Errores Gazariorum » (Ostorero et al. 1999, p. 290 et 308), ainsi que dans le procès de Pierre AntoinePersonne : de 1449 (SDS-VD-D_1-6-1.xm : ACV, Ac 29, p. 108). Pour d’autres occurrences du terme « meclet » ou « mescle » cf. Ostorero et al. 1999, p. 291, n. 2.
  3. Dans le procès de François MarguetPersonne : , Pierre JacaudPersonne : , frère du châtelain François JacaudPersonne : , accuse FrançoisPersonne : d’être à l’origine de la mort de ses vaches (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 370).
  4. La sentence de bannissement contre Isabelle PeratPersonne : et François MarguetPersonne : est rendue le 14 novembre 1498Date : 14.11.1498 par Laurent CurvillionPersonne : . Elle est conservée aux Archives de l’Etat de Neuchâtel (AEN, Archives anciennes, AS–E24.3, éditée par Morerod dans Ostorero 2007, p. 489–492 et analysé p. 481–487).