check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 7-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 7-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Pierre dou Chanoz, de Middes

1458 avril 6 – 26. Château d’Ouchy

Pierre dou Chanoz, de Middes, comparait le 6 avril 1458 devant l’inquisiteur dominicain Raymond de Rue, au château d’Ouchy. Le vicaire épiscopal Pierre Creschom le rejoint le lendemain pour instruire la suite du procès. Après la troisième monition, le procureur de la foi produit trois procès d’hérétiques condamnés qui ont dénoncé Pierre, et demande une sentence interlocutoire pour le soumettre à la torture. Suite à quelques délais, la sentence interlocutoire est finalement rendue par la cour le 19 avril et exécutée immédiatement. L’inculpé avoue et dénonce au total 10 personnes (9 hommes et 1 femme). Le lendemain, en l’absence de l’inquisiteur, il se rétracte en privé devant le vice-inquisiteur Pierre Borrelli, mais il reprend ses aveux le 21 avril devant ce dernier, après avoir été à nouveau torturé. L’inquisiteur Raymond de Rue conclut le procès le 26 avril et la sentence [de mort par le feu] est rendue le 28 avril dans la cathédrale de Lausanne.

Les procès de Pierre dou Chanoz (SDS VD D 1 7-1 : ACV, Ac 29, p. 72–91), de Jeannette Anyo (SDS VD D 1 10-1 : ACV, Ac 29, p. 120–135), de Guillaume Girod (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 136–159) et de Perrissone Gappit (SDS VD D 1 11-1 : ACV, Ac 29, p. 160–195) sont les témoins d’une deuxième vague de répression, qui touche directement les possessions de l’évêque de Lausanne (Henniez, La Roche, Bulle) entre 1458 et 1465. Bien que ce procès concerne un inculpé de l’actuel canton de Fribourg (Middes), il a été réuni au registre ACV, Ac 29, qui contient majoritairement des procès relatifs au diocèse de Lausanne et au pays de Vaud. Les éditeurs respectent ainsi l’unité codicologique du registre.

Le procès de Pierre dou Chanoz occupe les pages 72 à 87 et 91 du registre Ac 29. Il a été consigné dans un cahier qui compte huit folios utilisés chacun des deux côtés (p. 72–87), un folio blanc (p. 88–89) et un folio qui sert de couverture dorsale (p. 90–91). L’ensemble du cahier porte la trace d’un pli vertical : les actes étaient donc à l’origine pliés en deux pour être rangés. Ils étaient ainsi entièrement protégés par la couverture dorsale, ce qui explique l’absence d’une page de couverture en tête du cahier. Le folio servant de couverture extérieure (p. 91) porte trois inscriptions : la première est l’intitulé du procès, tandis que les deux autres mentionnent des personnages qui renvoient aux affaires Anyo (1461) et Gappit (1464), ce qui démontre que les actes du procès n’ont pas été classés après l’exécution du condamné, mais consultés lors de procès ultérieurs. Ces deux dernières inscriptions, écrites perpendiculairement dans le sens inverse l’une par rapport à l’autre, semblent provenir de deux mains différentes, dont aucune n’est celle du notaire Soctens qui a consigné et annoté le texte du procès.

Ce texte est soigneusement mis sur papier. L’écriture est régulière et travaillée. Le texte ne compte que trois rajouts et très peu de ratures. Ces traits, ainsi que le taux relativement peu élevé de mots abrégés, indiquent qu’il s’agit d’une copie soignée, tirée de la minute pour être conservée et consultée. Le seul fait qui pourrait surprendre est le nombre peu élevé d’annotations marginales, soit cinq en tout. Cela s’explique cependant par la longue résistance que l’accusé oppose aux juges. Pour la première partie du procès, il n’y avait simplement rien à relever.

Texte édité

[Note d’archives dans la marge de gauche par une main du XXe siècle :] 1458Date : 1458

Sequitur processus Petri douz ChanozPersonne : de MydesLieu : 1 parrochie de TorneyerLieu : Lausannensis diocesisLieu :

6 avril 1458

aAnno Domini millesimo CCCCmo quinquagesimo octavo, die jovis post festum Pasche que fuit sexta mensis aprilisDate : 06.04.1458 in castro OchiaciLieu d’origine : in magna aula eiusdem castri coram venerabili viro fratre Remondo de RotaPersonne : ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : 2, inquisitore heretice pravitatisTerme : in LausannensiLieu : , GebennensiLieu : et SedunensiLieu : diocesibus a sancta Sede appostolica specialiter deputato, personaliter constitutus Petrus douz ChanozPersonne : de MydesLieu : , de heretica pravitate inculpatus vehementerque suspectus et quamplurimum diffamatusTerme : , fuit per prefatum dominum inquisitorem interrogatus si sciret causam propter quam detinebatur, et juravit respondere veritatem super sanctis Dei euvangeliis. Qui respondit quod pro facto fidei.
Item fuit interrogatus si sciret se esse diffamatum de heresiTerme : . Qui dixit quod sic, ab uno anno citra tantum.
Item fuit interrogatus si unquam aliquis sibi dixerit sive eum vocaverit hereticumTerme : . Qui dixit quod non, excepto Johanne GrantPersonne : dou ReposiouxLieu : 3 et Petro RenczazPersonne : quos traxit in causam coram venerabili viro domino officialiTerme : curie LausannensisOrganisation : . Que causa, ut asserit idem PetrusPersonne : delatus, adhuc pendet indecisa.
Item fuit interrogatus si haberet aliquos emulos malivolos, odiosos vel suspectos. Qui dixit quod non.
Item fuit advisatus de misericordia Ecclesie, et eidem promissa [fuit]Omission, complété(e) par analogieb casu quo suum vellet reatum sponte confiteri, et interrogatus quid sciret de sectaTerme : . Qui dixit se nichil scire nec unquam fuisse hereticum.
Quibus peractis, prefatus dominus inquisitor eumdem PetrumPersonne : delatum monuit caritative pro prima monicioneTerme : , quatenus suum vellet reatum confiteri, et eum assignavit ad diem veneris crastinamDate : vendredi, 07.04.1458, hora primePériode : le matin, ut interim se advisaret, et tunc ad confitendum suum reatum in facto pro quo detinebatur et alias procedendum [p. 73]Saut de pagein causa sive processu, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum die, anno et loco prescriptis, presentibus venerabilibus et discretis viris dominis Francisco de TorculariPersonne : canonicoTerme : LausannensiOrganisation : et curatoTerme : de TornyeLieu : , Guillelmo FabriPersonne : curatoTerme : Sancti StephaniLieu : LausannensisLieu : et Johanne CugnyatiPersonne : capellanoTerme : LausannensiLieu : ac Glaudio de CleryerPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

7 avril 1458

Anno quo supra, die veneris suprascripta que fuit septima mensis aprilisDate : 07.04.1458, hora primePériode : le matin in loco predicto vigore prescripte assignacionis coram venerabilibus viris fratre Remondo de RotaPersonne : inquisitore predicto ac domino Petro CreschomPersonne : in utroque jure bacalario, vicarioTerme : in spiritualibus a reverendo in ChristoPersonne : patre et domino domino Georgio de SaluciisPersonne : Dei et appostolice Sedis gracia LausannensiOrganisation : episcopoTerme : et comiteTerme : , in hac parte specialiter deputato, comparuit personaliter prefatus Petrus douz ChanozPersonne : delatus.
Qui fuit per quos supra interrogatus si esset advisatus ac vellet suum confiteri reatum. Qui dixit se nunquam deliquisse in facto heresisTerme : quodque non erat hereticus, procuratore fideiTerme : 4 petente eumdem PetrumPersonne : torqueriTerme : .
Quibus peractis, prememorati domini inquisitor et vicarius eumdem PetrumPersonne : inquisitum monuerunt caritative pro secunda monicioneTerme : , quatenus vellet suum reatum confiteri in facto pro quo detinebatur, sibi presentando ut alias misericordiam Ecclesie. [p. 74]Saut de page Quiquidem PetrusPersonne : inquisitus respondit prout supra se non esse hereticum. Et fuit idem PetrusPersonne : per quos supra assignatus ad diem sabbati inmediate sequentem, hora vesperorumDate : samedi, 08.04.1458, ut interim se advisaret, tunc ad confitendum suum reatum – si vellet – ac alias procedendum in huiusmodi causa sive processu, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum anno, die et hora predictis, presentibus fratre Johanne VuiliezPersonne : ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : 5 ac Glaudio de CleriezPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

12 avril 1458

Anno Domini millesimo IIIIc L octavo, die mercurii post dominicam de QuasimodoDate : 12.04.1458, hora vesperorumPériode : le soir, remissa a die sabbati precedentiDate : samedi, 08.04.1458 propter absenciam domini inquisitoris, coram prefatis dominis inquisitore et vicario personaliter constitutus Petrus dou ChanozPersonne : delatus fuit per eosdem dominos inquisitorem et vicarium interrogatus si esset advisatus suum confiteri reatum in facto pro quo detinebatur. Qui dixit quod sic et incepit vacillare. Deinde dixit et respondit prout supra se nunquam deliquisse in facto fidei, procuratore fidei petente prout supra eum torqueri.
Quibus peractis, prenominati domini inquisitor et vicarius eumdem PetrumPersonne : inquisitum monuerunt caritative pro tercia monicioneTerme : , quatenus vellet suum reatum confiteri in facto pro quo detinebatur, et [p. 75]Saut de pageeumdem PetrumPersonne : inquisitum assignaverunt ad diem veneris proxime sequentemDate : vendredi, 14.04.1458, hora vesperorumPériode : le soir, ut interim se advisaret, et tunc ad confitendum suum reatum in facto pro quo detinebatur ac alias procedendum in huiusmodi causa sive processu, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum anno, die et hora predictis, presentibus fratre Glaudio RupPersonne : ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : , Henrico de PraromantPersonne : et Glaudio c de ClerierPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

14 avril 1458

Die veneris predicta que fuit quindecima mensis aprilis, hora vesperorumPériode : le soir, anno quo supraDate : 14.04.14586, in loco predicto coram venerabilibus viris dominis inquisitore et vicario prenominatis personaliter constitutus prefatus PetrusPersonne : inquisitus vigore suprascripte assignacionis fuit per quos supra interrogatus si esset advisatus suum confiteri reatum. Qui respondit prout supra quod non erat nec unquam fuerat hereticus quodque de facto pro quo detinebatur nichil sciebat.
Quibus auditis, prefatus fidei procurator peciit per prefatos judices declarari dictum PetrumPersonne : fore subiciendum questioni corporali, donec veritas ab ipsius PetriPersonne : ore eruatur, actentis indiciis, infamiaTerme : et accusacionibus laborantibus contra eumdem PetrumPersonne : inquisitum ; in quarum accusacionum et inculpacionum probacionem prefatus fidei orthodoxe [p. 76]Saut de pageprocurator produxit tres processus in forma debita in quibus legitur eumdem Petrum douz ChanozPersonne : inquisitum inculpatum de heresi. Quorum unus est PerrissonePersonne : uxoris Johannis MoctetPersonne : , convicte et combuste. Alius est Ysabelle dicte GomyeryPersonne : , convicte et combuste. Tercius est Perrodi LambellynPersonne : , convicti et combusti.
Quibus per prefatos dominos judices visis et auditis, fuit idem PetrusPersonne : inquisitus interrogatus si vellet aliquid confiteri de facto pro quo detinebatur. Qui respondit quod non, cum de eo nichil sciat, ut asserit. Tandem prefatus fidei procurator peciit eum torqueri et super hoc interlloquiAinsi, actentis probacionibus predictis. Quiquidem d–dominiÀ l’original : dmniCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : diAbréviation–d judices ipsos fidei procuratorem et inquisitum assignaverunt ad diem sabbati crastinamDate : samedi, 15.04.1458, hora vesperorumPériode : le soir, tunc ad dicendum causas, si quas habeant, quare petita per fidei procuratorem fieri non debeant, et alias procedendum in causa sive processu huiusmodi, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum anno, die, hora et loco predictis, presentibus e domino Guillelmo de GresyerPersonne : capellanoTerme : , Henrico de PraromantPersonne : et Glaudio de ClerierPersonne : , testibus ad premissa vocatis.

15 avril 1458

Die sabbati prescripta, annoDate : 15.04.1458, hora et loco prescriptis coram dominis judicibus prefatis personaliter constitutus Petrus dou ChanozPersonne : [p. 77]Saut de page fuit per prememoratos dominos inquisitorem et vicarium judices f si vellet confiteri suum reatum interrogatus. Qui respondit quod non, cum nichil sciat de heresi.
Item fuit interrogatus si quid proponere vellet contra fidei procuratorem, quare petita per eum fieri non debeant. Qui dixit quod non, supplicando tamen prefatos dominos judices, quatenus eidem dignentur prorogare terminum hodiernum usque ad diem lune g proxime futuramDate : lundi, 17.04.1458, promictendo quod interim se advisaret.
Quiquidem judices, pietate moti, eidem inquisito prorogaverunt dictum terminum et assignaverunt eumdem inquisitum ad eamdem diem lunePériode : lundi prout supra, procuratore orthodoxe fidei non consenciente, sed protestante de appellando.
Datum et actum die sabbati, hora et loco prescriptis, anno quo supraDate : 15.04.1458, presentibus nobili viro Petro de BalmisPersonne : et Glaudio CharbaPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

19 avril 1458

Anno Domini millesimo IIIIc quinquagesimo octavo, die mercurii post dominicam de Misericordia DominiDate : 19.04.1458, remissa a die lune precedentePériode : lundi propter absenciam domini inquisitoris, coram prefatis judicibus personaliter constitutus Petrus douz ChanozPersonne : inquisitus fuit per quos supra interrogatus si vellet suum confiteri reatum. [p. 78]Saut de page Qui dixit se de facto pro quo detinebatur nichil scire.
Item fuit interrogatus si vellet aliquid proponere adversus fidei procuratorem, petentem eum torqueri. Qui dixit quod non.
Quo audito, prefati domini inquisitor et vicarius, actentis probacionibus predictis ac fidei orthodoxe procuratoris requisicione, suam in hunc modum qui sequitur tulerunt interloquutoriam sentenciamTerme :  :

† ChristiPersonne : nomine invocato, a quo omne rectum procedit judicium, pro tribunali sedentes et solum Deum pre oculis habentes, per hanc nostram sentenciam quam de jurisperitorumTerme : consilio ferimus in hiis scriptis pronunciamus, decernimus et declaramus te Petrum dou ChanozPersonne : delatum questioni corporaliTerme : subiciendum et torquendum fore, donec et quousque veritas ex tuo ore habeatur, citra tamen mortis periculum, sanguinis effusionem et membrorum mutilacionem de quo sollempniter et expresse protestamur.

Quaquidem sentencia lata, ut prefertur, predictus orthodoxe fidei procurator ipsam sentenciam tanquam justam sanctam et equam approbavit et acceptavit eamdemque cum instancia qua potuit execucioni debite peciit demandari. Ad cuiusquidem fidei orthodoxe procuratoris peticionem et postulacionem fuit eadem sentencia interloquutoria execucioni demandata de mandato quorum supra judicum, et positus ipse Petrus douz ChanozPersonne : ad cordamTerme : .
Quo in corda existente et [p. 79]Saut de page pendente, postulavit et requisivit quod reponeretur ad terram. Quo a corda remoto, fuit idem PetrusPersonne : inquisitus interrogatusAjout dans la marge de droite avec un signe d’insertionh si vellet suum reatum confiteri. Qui dixit quod sic et dixit, ut sequitur :

Et primo dixit idem PetrusPersonne : inquisitus et sponte confessus fuit quod paulo post guerram FriburgiLieu : 7 ipse fuit ductus per Anthonium AubremantPersonne : ad sectam hereticorum loco dicto en VaubamLieu : 8 ubi ipse invenit magistrum secte in specie hominis nigri cui i–homagiumTerme : Note dans la marge de gauche–i fecit homagium, obsculando eidem in culo genubus flexis, et in signum veri homagii dedit eidem unguem parvi articuli pedis sinistri. Et negavit Deum omnipotentem, virginem MariamPersonne : et totam curiam celestem et cepit illum j–nomen magistriTerme : Note dans la marge de gauche–j dyabolumTerme : qui vocabatur MamietPersonne : 9 in eius magistrum et verum dominum in presencia plurium k–complicesNote dans la marge de gauche–k de secta inter quos cognovit Petrum MoralatPersonne : ipsius PetriPersonne : inquisiti socerum, Anthonium JocetPersonne : , Perrodum LambellynPersonne : , YsabellamPersonne : uxorem Petri GomyerPersonne : , Vuillelmum NycodPersonne : et Petrum NantermozPersonne : .
Interrogatus de die, dixit quod quadam die jovisPériode : jeudi, de noctePériode : la nuit.
Dixit ulterius quod magister suus eidem promisit dare quinque solidosUnité monétaire : 5 sous/sols pro qualibet vice qua iret ad sectam quas jussit idem magister suus solvi dicto PetroPersonne : inquisito per Vuillelmum NycodPersonne : thesaurarium secte qui eidem inquisito solvit ipsos quinque solidosUnité monétaire : 5 sous/sols tribus vicibus.

Item dixit quod Anthonius AubremantPersonne : apportavit ad sectam unum puerum masculum quem, ut dixit, ceperat apud RossanLieu : .

[p. 80]Saut de page

Item dixit et sponte confessus fuit quod ipsi de secta occidunt pueros in cuna, stringendo ipsos per humeros sive per les flansChangement de langue : français.

Item dixit quod, faciendo homagium magistro suo, dictus MamietPersonne : eius magister peciit ab eo quod sibi daret unam tibiam, qui eidem dare noluit, sed dumtaxat unguem parvi articuli pedis sinistri, prout jam superius dixit.

Item dixit et sponte confessus fuit quod in exitu secte ipsius statuunt unam aliam diem pro secta tenenda et eciam locum.

Item dixit quod hii qui non sunt in secta die assignata sunt atrociter verberati in alia secta, et ipsemet fuit multociens verberatus.

Item fuit interrogatus si vellet aliud confiteri. Qui dixit quod non protunc, quia non erat bene advisatus, sed peciit terminum ad se advisandum pro complendo suum processum.
Tandem prenominati domini inquisitor et vicarius judices eumdem PetrumPersonne : inquisitum assignaverunt ad diem jovis crastinam, hora ortus solisDate : jeudi, 20.04.1458, ut interim se advisaret, tunc ad perficiendum suum processum, alias ad continuandum sibi questionem corporalem et procedendum in huiusmodi causa sive processu, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum die, hora, anno et loco suprascriptisCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : suprascriptl, presentibus [p. 81]Saut de page venerabilibus et religiosis viris fratre Petro BoczelPersonne : , fratre Petro CuchironPersonne : , domino Petro de PampigniacoPersonne : canonicoTerme : et supprioreTerme : Sancti MariiLieu : 10, Johanne CroserensPersonne : , Henrico JoutensPersonne : burgensibusTerme : LausannensibusOrganisation : , nobili viro Petro de BalmisPersonne : , Henrico de PraromantPersonne : et Glaudio de ClerierPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

20 avril 1458

Die jovis post dominicam de Misericordia Domini, anno quo supraDate : 20.04.1458 vigore suprascripte assignacionis coram venerabili et religioso viro fratre Petro BorelliPersonne : ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : vicario generali domini inquisitoris supra sepe nominati personaliter constitutus Petrus douz ChanozPersonne : inquisitus fuit per eumdem vicarium interrogatus si esset advisatus complere suum processum. Qui dixit quod sic quodque volebat pure et veraciter suum confiteri reatum et dixit, ut sequitur :

Primo quod paulopost guerram FriburgiLieu : , quadam die veneris ipse invenit Anthonium AubremantPersonne : in molendino de Tornye loz GrantLieu : 11, qui eidem delato dixit : « Quomodo, tu es totus melencoliosus de hiis que perdidistis durante guerra FriburgiLieu :  ? Ymo, si velis michi credere, tu habebis bene vindictam de Friburgensibus qui tibi tot mala fecerunt ».
Cui idem delatus respondit quod erat bene contentus, sed pro tunc non poterat vacare, quia erat acturus apud PrezLieu : .
Et tunc dictus AubremantPersonne : dixit ei : « Quando inveniam vos ? »
Cui ipse [p. 82]Saut de pagePetrusPersonne : delatus respondit : « Vero, ego nescio bene quando ».
Et tunc dictus AubremantPersonne : dixit sibi : « Veniatis ad me ut cicius poteritis, quia vere volo bene vobis loqui ad plenum ».
Et tunc ipsi separaverunt se ab invicem.
Et die lune sequente dictus PetrusPersonne : delatus ivit ad molendinum eis AgnozLieu : subtus VillarselLieu : 12 quem tenebat dictus AubremantPersonne : et invenit ipsum AubremantPersonne : cum quinque aliis personis quas non cognovit qui epulabantur insimul et invitaverunt ipsum ad comedendum. Et ipse comedit cum eis panem et carnes recentes, credens habere carnes edivas.
Sed unus illorum decoperuit unum parvum potum qui erat prope ignem, et ipse PetrusPersonne : delatus vidit in poto brachium unius pueri. Et tunc ipse timuit et amplius noluit comedere. Quem videns stupefactum, dictus AubremantPersonne : dixit eidem : « Caveatis bene, ne deceletis nos, quia melius esset vobis quod non venissetis hodie ». Et tunc ipse PetrusPersonne : juravit eos non decelare. Et voluit recedere, sed dictus AubremantPersonne : dixit ei : « Nolite recedere, quare nos opportet loqui simul ».
Et post gentaclum dictus AubremantPersonne : traxit ipsum ad partem et dixit sibi : « Opportet, prout jam alias dixi vobis, quod veniatis nobiscum ad quemdam locum ubi nos inveniemus unam pulcram societatemTerme : in qua est socer vester Petrus MoralatPersonne : qui bene gaudebit de vestro adventu. Et vere nos omnes juvabimus vos ad habendum vindictam de Friburgensibus qui vobis fecerunt tot mala ». Qui Petrus [p. 83]Saut de pagedouz ChanozPersonne : delatus eidem Anthonio AubremantPersonne : respondit quod ipse erat bene contentus. Et tunc dictus AubremantPersonne : dixit : « Ego ibo ad vos die jovis apud MidesLieu :  ».
Qui AubremantPersonne : venit apud MidesLieu : et non invenit eumdem PetrumPersonne : quia ipse iverat apud PrezLieu : .
Et die jovisPériode : jeudi sequente prefatus Anthonius AubremantPersonne : venit versus dictum PetrumPersonne : delatum apud TornyeLieu : post cenam et duxit eum en VaubamLieu : ubi ipsi invenerunt plures gentes inter quas ipse cognovit supra m–complicesNote dans la marge de gauche–m nominatas personas et Stephanetum dictum FetellynPersonne : douz SernyLieu : prope Laz RoschyLieu : Changement de langue : français, Anthonium SuyrozPersonne : de LovynLieu : versus LentignyeLieu : et Petrum AbergiouxPersonne : de ChenensLieu : et magistrum suum in specie hominis nigri qui eidem dixit quod faceret sibi homagium et quod negaret Deum omnipotentem, virginem MariamPersonne : , totam curiam celestem et sacrum baptisma. Quod n–homagiumNote dans la marge de gauche–n et fecit ipse Petrus delatus et accepit illum Mamiet in eius magistrum et dominum et obsculatus est eum in culo. Qui effectus fuit sicut unus catus niger et obsculando levabat caudam, et ipse obsculabatur eum genubus flexis et in signum veri homagii dedit dicto eius magistro unguem parvi articuli pedis sinistri, prout jam supra dixit.

Item fuit interrogatus si confessata per eum essent vera. Qui dixit et juravit pro judiciumAinsi anime sue quod premissa omnia per eum confessata vera sunt, et postulavit eidem vicario quod eum non interrogaret amplius [p. 84]Saut de pageprotunc, sed eum relaxaret usque ad diem veneris crastinamDate : vendredi, 21.04.1458 amore Dei et caritate et quod tunc ipse diceret totum.
Qui dominus vicarius ex gracia speciali ipsum relaxavit usque ad ipsam diem crastinam. Et post dictam relaxacionem prefatus delatus dixit dicto domino vicario : « Ego voloAjout au-dessus de la ligneo vobis loqui ad partem coram uno vel duobus tantum ». Et remotis omnibus, excepto dicto domino vicario, Petro de BalmisPersonne : et Johanne CroserensPersonne : ipse delatus dixit : « Ego dixi vobis multa, ymo per judicium anime mee et per Illum qui fuit venditus XXXta denariisUnité monétaire : 30 deniers , ego non dixi vobis verbum veritatis, quia ego nunquam fui hereticus nec unquam negavi Deum neque feci homagium dyabolo ».
Et quia idem dominus vicarius eum relaxaverat prout supra, assignavit eum ad diem veneris predictamDate : vendredi, 21.04.1458, hora vesperorumPériode : le soir ad se interim advisandum et tunc confitendum suum reatum et procedendum in causa sive processu huiusmodi, prout stilus inquisicionis postulat.
Datum et actum ut supra, presentibus domino Guillelmo de GesierCorrection par-dessus, remplace : GresierpPersonne : capellano, Johanne CroserensPersonne : , Petro de BalmisPersonne : , Glaudio de PontPersonne : , Glaudio de ClerierPersonne : et Francisco BurritazPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

21 avril 1458

Die veneris post dominicam de Misericordia DominiDate : 21.04.1458, hora vesperorumPériode : le soir vigore predicte assignacionis coram prefato vicario personaliter constitutus dictus PetrusPersonne : delatus fuit interrogatus si esset advisatus. Qui respondit quod sic, quia ipse erat bonus [p. 85]Saut de pageet fidelis catholicus nec unquam fuerat hereticus, quodque omnia per eum confessata erant pura mendacia.
Tandem ipse PetrusPersonne : delatus fuit ductus ad cordam et modicum levatus.
Qui statim dixit quod volebat confiteri suum reatum et dixit et reiteravit de verbo ad verbum, prout supra confessus fuerat, et post incepit iterum vacillare.
Quo iterato vice reposito ad cordam et modicum levato, dixit : « Vere, ego volo pure confiteri meum reatum ».
Et depositus a corda, fuit ductus ad aulam castri. Qui sponte confessus fuit et dixit quod confessata per eum, prout heryAinsi dixit, sunt vera ; et fuit ductus ad sectam per dictum AubremantPersonne : , prout predixit, pro habendo vindictam a Friburgensibus et quod fuit positus in secta per dictum AubremantPersonne : ad instanciam dicti Petri MoralatPersonne : eius soceri.

Item dixit et sponte confessus fuit quod ipse fuit presens apud FicignyezAjout dans la marge de droite avec un signe d’insertionq quando dictus AubremantPersonne : cepit unum puerum in domo Jaqueti BonatPersonne : et suffocavit eum et dimisit ipsum suffocatum juxta matrem suam ; et die crastina de mane fuit sepultus, et nocte sequenti ipsi deterraverunt ipsum et portavit eum idem AubremantPersonne : ad sectam. Quem Vuillelmus NycoPersonne : preparavit, et eum comederunt en OrchipotChangement de langue : français13.

Item dixit quod dyabolus precipit eis quod ponant tot gentes in secta quot poterunt.
Interrogatus si vellet ulterius dicere, dixit quod non pro tunc, [p. 86]Saut de pagequia non recordabatur nec erat advisatus aliud dicere.
Quem prefatus vicarius assignavit ad diem crastinamDate : 22.04.1458 ad se interim advisandum et tunc complendum suum processum et procedendum in causa sive processu huiusmodi, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum die veneris, hora et anno prescriptisDate : 21.04.1458, presentibus domino Nycodo PiquignyetiPersonne : curatoTerme : de ColumberioLieu : , Johanne CroserensPersonne : , Petro de BalmisPersonne : , Glaudio de PontPersonne : et Glaudio de CleryerPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

22 avril 1458

Die sabbati post dominicam de Misericordia Domini, anno quo supra, hora vesperorumDate : 22.04.1458 vigore suprascripti assignacionis coram vicario prefato personaliter constitutus prefatus PetrusPersonne : delatus fuit per quem supra interrogatus si esset advisatus. Qui dixit quod nesciret aliud dicere nisi prout supra. Dixit quodque confessata per eum vera sunt.
Tandem orthodoxe fidei procurator renunciavit in causa et petiit renunciari per dictum delatum et concludi per dictum dominum vicarium.
Quiquidem vicarius easdem partes assignavit ad diem mercurii post dominicam de JubilateDate : mercredi, 26.04.1458, hora vesperorumPériode : le soir tunc ad concludendum in huiusmodi causa sive processu, si commode concludi possit, et procedendum, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum die, hora et anno prescriptis, presentibus nobili viro Petro de BalmisPersonne : , Glaudio de PontPersonne : et Henrico de PraromantPersonne : , testibus ad premissa vocatis et rogatis.

[p. 87]Saut de page

26 avril 1458

Anno Domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo octavo, die mercurii post dominicam de JubilateDate : 26.04.1458 vigore retroscripte assignacionis coram venerabili viro fratre Remondo r de RotaPersonne : inquisitore personaliter constitutus Petrus douz ChanozPersonne : delatus fuit per eumdem dominum inquisitorem mediante suo juramento ad sancta Dei euvangelia prestito interrogatus si vellet aliquid addere vel minuere in suo processu, sibi de verbo ad verbum lecto et seriatim declamato. Qui dixit quod non et medio eius juramento asseruit contenta in dicto eius processu vera esse, prout supra scripta sunt.
Item fuit interrogatus si haberet aliquas deffensiones quibus vellet uti contra fidei procuratorem in huiusmodi processu. Qui dixit quod non.
Et tunc fidei procurator renunciavit in causa ut alias et peciit concludi et jus dici, et similiter ipse delatus peciit jus. Quorum procuratoris fidei et PetriPersonne : delati peticionem et requestam prefatus dominus inquisitor in causa et processu huiusmodi conclusit et assignavit partes ipsas ad diem veneris s proxime sequentem post dominicam de JubilateDate : vendredi, 28.04.1458 in ecclesia cathedrali Beate Marie virginis LausannensiLieu : ad audiendum jus et sentenciam diffinitivamTerme : super huiusmodi causa sive processu.
Datum et actum die mercurii et anno suprascriptisDate : 26.04.1458, presentibus fratre Petro CuchironPersonne : , domino Nycodo PiquignyetiPersonne : , domino Vincencio RomeirPersonne : , Jaqueto DauxPersonne : , Glaudio de PontPersonne : et Glaudio de ClerierPersonne : , testibus ad premissa vocatis.

[Signature :] SoctensPersonne : 14
Seing/signe notarial

[p. 88]Saut de page

[p. 89]Saut de page

[p. 90]Saut de page

[p. 91]Saut de page

Processus

Petri douz ChanozPersonne : de MidesLieu : parrochie de TornyeLieu : Lausannensis diocesisLieu : heretici convicti et combusti
Dessin à la plume

15HensilinusPersonne : de VillaretLieu : dixit hereticam ab uno anno citra MiguePersonne : uxorem Nycodi ParadixPersonne : , Petrus ParadixPersonne : eorum filius.

Alexia de LestraPersonne : de SensalesLieu : GroulonPersonne : de ChastelLieu : 16

Annotations

  1. Ajout dans la marge de gauche d’une main plus récente : +.
  2. Omission, complété(e) par analogie.
  3. Suppression par biffage : Ru[p].
  4. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : diAbréviation.
  5. Suppression par biffage : G[uillelmo].
  6. Suppression de l’ajout dans la marge de droite avec un signe d’insertion : interrogatus.
  7. Suppression par biffage : lune.
  8. Ajout dans la marge de droite avec un signe d’insertion.
  9. Note dans la marge de gauche.
  10. Note dans la marge de gauche.
  11. Note dans la marge de gauche.
  12. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : suprascript.
  13. Note dans la marge de gauche.
  14. Note dans la marge de gauche.
  15. Ajout au-dessus de la ligne.
  16. Correction par-dessus, remplace : Gresier.
  17. Ajout dans la marge de droite avec un signe d’insertion.
  18. Suppression par biffage : Petro.
  19. Suppression par biffage : post.
  1. Les seigneurs de MiddesLieu : sont en 1453Date : 1453 les nobles JehanPersonne : et AymonetPersonne : ainsi que leur neveu Guillaume de VillarzelPersonne : (ACV, Fn 23 bis Grosse [1451–1526]). Aymonet de VillarzelPersonne : est attesté en 1445Date : 1445 comme châtelain et major de LucensLieu : (Dillenseger 1914, p. 14).
  2. Il s’agit des DominicainsOrganisation : établis au couvent de la MadeleineOrganisation : à LausanneLieu : .
  3. Toponyme fréquent en Suisse romande indiquant la place où le bétail se repose à l’ombre ou le lieu de halte lors de la montée au pâturage (Jaccard 1978, p. 480).
  4. Le nom du procureur de foi n’est pas mentionné dans le procès.
  5. Il s’agit des DominicainsOrganisation : établis au couvent de la MadeleineOrganisation : à LausanneLieu : .
  6. Le vendredi 15 avrilDate : vendredi, 15.04.1458 n’existant pas, nous rectifions au vendredi 14 avrilDate : vendredi, 14.04.1458.
  7. Une guerre de six mois a lieu entre FribourgLieu : et les alliés de la Maison de SavoieOrganisation : , qui se termine en juillet 1448Date : juillet 1448. Le début des hostilités est précédé par une période de pillages et d’incendies dont souffrent particulièrement les campagnes, et qui dure pendant toute l’année 1447Date : 1447 (Biolzi 2009). Au début de l’année 1448Date : 1448, MiddesLieu : est mis à feu par des incendiaires venus de FribourgLieu : (Jäggi 1989, p. 156).
  8. Lieu-dit situé entre HenniezLieu : et VillarzelLieu :  ; dans le procès contre Guillaume GirodPersonne : , il est question de la forêt de Vauban, qui peut être assimilée aux Côtes de Vauban (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 140, 143, 149).
  9. Peut-être une forme altérée de MahometPersonne : .
  10. Prieuré des chanoines réguliers de Saint-MaireOrganisation : de l’ordre des AugustinsOrganisation : , à LausanneLieu : . Suite à l’union du prieuré à l’évêché en 1396Date : 1396, l’évêque de LausanneOrganisation : devint prieur de Saint-MaireOrganisation : (Reymond 1912, p. 218, 234 ; HS I/4, p. 95–96).
  11. Le moulin de Torny-le-GrandLieu : , alimenté par l’ArbogneLieu : , se situait à environ 750 mètres au nord-est de l’église : son emplacement est attesté par le lieu-dit Sur-le-MoulinLieu : . Il se trouve sur la route qui mène de Torny-le-GrandLieu : à Prez-vers-NoréazLieu : .
  12. Le Moulin aux ÂnesLieu : , est situé à 500 mètres au nord de VillarzelLieu : . Un toponyme indique encore l’emplacement du moulin, qui a été démoli en 1920Date : 1920 (Kohler 1922, p. 132). Il faut noter que VillarzelLieu : abritait une châtellenie épiscopale.
  13. Peut-être un toponyme inconnu. Margaret Murray cite cependant une source de 1595Date : 1595 selon laquelle les sorcières utiliseraient un hochepotTerme : ou hutsepotTerme : pour préparer leurs victimes (Murray 1921, p. 144). Quoi qu’il en soit, Pierre dou Chanoz est impliqué dans un « puericidiumTerme :  » et a, par la suite, consommé la chair de l’enfant (« carnis pueriTerme :  »).
  14. Deux clercs portent ce nom dans la région à cette période : Jean SoctensPersonne : (ACV, C V b 323, 432, 447, 449, 454, 455 et suivants) et Pierre SoctensPersonne : (ACV, C V b 668).
  15. Notes perpendiculaires sur le dos du cahier. Elles sont écrites dans le sens inverse l’une de l’autre.
  16. GroulonPersonne : de Chastel pourrait venir de Châtel-Saint-DenisLieu : . Une autre possibilité serait Châtel-sur-MontsalvensLieu : . Un Jean GroulonPersonne : avait été dénoncé par Jaquet DurierPersonne : en 1448 (SDS VD D 1 2-1 : ACV, Ac 29, p. 13, 14, 22).