check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 7-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 7-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Pierre dou Chanoz, de Middes

1458 avril 6 – 26. Château d’Ouchy

Pierre dou Chanoz, de Middes, comparait le 6 avril 1458 devant l’inquisiteur dominicain Raymond de Rue, au château d’Ouchy. Le vicaire épiscopal Pierre Creschom le rejoint le lendemain pour instruire la suite du procès. Après la troisième monition, le procureur de la foi produit trois procès d’hérétiques condamnés qui ont dénoncé Pierre, et demande une sentence interlocutoire pour le soumettre à la torture. Suite à quelques délais, la sentence interlocutoire est finalement rendue par la cour le 19 avril et exécutée immédiatement. L’inculpé avoue et dénonce au total 10 personnes (9 hommes et 1 femme). Le lendemain, en l’absence de l’inquisiteur, il se rétracte en privé devant le vice-inquisiteur Pierre Borrelli, mais il reprend ses aveux le 21 avril devant ce dernier, après avoir été à nouveau torturé. L’inquisiteur Raymond de Rue conclut le procès le 26 avril et la sentence [de mort par le feu] est rendue le 28 avril dans la cathédrale de Lausanne.

Les procès de Pierre dou Chanoz (SDS VD D 1 7-1 : ACV, Ac 29, p. 72–91), de Jeannette Anyo (SDS VD D 1 10-1 : ACV, Ac 29, p. 120–135), de Guillaume Girod (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 136–159) et de Perrissone Gappit (SDS VD D 1 11-1 : ACV, Ac 29, p. 160–195) sont les témoins d’une deuxième vague de répression, qui touche directement les possessions de l’évêque de Lausanne (Henniez, La Roche, Bulle) entre 1458 et 1465. Bien que ce procès concerne un inculpé de l’actuel canton de Fribourg (Middes), il a été réuni au registre ACV, Ac 29, qui contient majoritairement des procès relatifs au diocèse de Lausanne et au pays de Vaud. Les éditeurs respectent ainsi l’unité codicologique du registre.

Le procès de Pierre dou Chanoz occupe les pages 72 à 87 et 91 du registre Ac 29. Il a été consigné dans un cahier qui compte huit folios utilisés chacun des deux côtés (p. 72–87), un folio blanc (p. 88–89) et un folio qui sert de couverture dorsale (p. 90–91). L’ensemble du cahier porte la trace d’un pli vertical : les actes étaient donc à l’origine pliés en deux pour être rangés. Ils étaient ainsi entièrement protégés par la couverture dorsale, ce qui explique l’absence d’une page de couverture en tête du cahier. Le folio servant de couverture extérieure (p. 91) porte trois inscriptions : la première est l’intitulé du procès, tandis que les deux autres mentionnent des personnages qui renvoient aux affaires Anyo (1461) et Gappit (1464), ce qui démontre que les actes du procès n’ont pas été classés après l’exécution du condamné, mais consultés lors de procès ultérieurs. Ces deux dernières inscriptions, écrites perpendiculairement dans le sens inverse l’une par rapport à l’autre, semblent provenir de deux mains différentes, dont aucune n’est celle du notaire Soctens qui a consigné et annoté le texte du procès.

Ce texte est soigneusement mis sur papier. L’écriture est régulière et travaillée. Le texte ne compte que trois rajouts et très peu de ratures. Ces traits, ainsi que le taux relativement peu élevé de mots abrégés, indiquent qu’il s’agit d’une copie soignée, tirée de la minute pour être conservée et consultée. Le seul fait qui pourrait surprendre est le nombre peu élevé d’annotations marginales, soit cinq en tout. Cela s’explique cependant par la longue résistance que l’accusé oppose aux juges. Pour la première partie du procès, il n’y avait simplement rien à relever.

Texte édité

[Note d’archives dans la marge de gauche par une main du XXe siècle :] 1458Date : 1458

Sequitur processus Petri douz ChanozPersonne :
de MydesLieu : 1
parrochie de TorneyerLieu : Lausannensis diocesisLieu :


aAnno Domini millesimo CCCCmo quinquagesimo octavo,
die jovis post festum Pasche que fuit sexta
mensis aprilis
Date : 06.04.1458
in castro OchiaciLieu d’origine : in magna
aula eiusdem castri coram venerabili viro fratre
Remondo de RotaPersonne : ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : 2,
inquisitore heretice pravitatisTerme : in LausannensiLieu : ,
GebennensiLieu : et SedunensiLieu : diocesibus a sancta Sede
appostolica specialiter deputato, personaliter constitutus
Petrus douz ChanozPersonne : de MydesLieu : , de heretica
pravitate inculpatus vehementerque suspectus
et quamplurimum diffamatusTerme : , fuit per prefatum
dominum inquisitorem interrogatus si sciret causam
propter quam detinebatur, et juravit respondere
veritatem super sanctis Dei euvangeliis. Qui respondit
quod pro facto fidei.
Item fuit interrogatus si sciret
se esse diffamatum de heresiTerme : . Qui dixit quod sic,
ab uno anno citra tantum.
Item fuit interrogatus
si unquam aliquis sibi dixerit sive eum vocaverit hereticumTerme : .
Qui dixit quod non, excepto Johanne GrantPersonne : dou ReposiouxLieu : 3
et Petro RenczazPersonne : quos traxit in causam coram
venerabili viro domino officialiTerme : curie LausannensisOrganisation : . Que
causa, ut asserit idem PetrusPersonne : delatus, adhuc
pendet indecisa.
Item fuit interrogatus si haberet
aliquos emulos malivolos, odiosos vel suspectos.
Qui dixit quod non.
Item fuit advisatus de
misericordia Ecclesie, et eidem promissa [fuit]Omission, complété(e) par analogieb casu
quo suum vellet reatum sponte confiteri, et
interrogatus quid sciret de sectaTerme : . Qui dixit
se nichil scire nec unquam fuisse hereticum.

Quibus peractis, prefatus dominus inquisitor
eumdem PetrumPersonne : delatum monuit caritative
pro prima monicioneTerme : , quatenus suum vellet reatum
confiteri, et eum assignavit ad diem veneris
crastinam
Date : vendredi, 07.04.1458
, hora primePériode : le matin, ut interim se advisaret,
et tunc ad confitendum suum reatum in
facto pro quo detinebatur et alias procedendum
[p. 73]Saut de pagein causa sive processu, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum
die, anno et loco prescriptis, presentibus
venerabilibus et discretis viris dominis
Francisco de TorculariPersonne : canonicoTerme : LausannensiOrganisation : et
curatoTerme : de TornyeLieu : , Guillelmo FabriPersonne : curatoTerme :
Sancti StephaniLieu : LausannensisLieu : et Johanne
Cugnyati
Personne :
capellanoTerme : LausannensiLieu : ac Glaudio
de Cleryer
Personne :
, testibus ad premissa
vocatis et rogatis.

Anno quo supra, die veneris suprascripta
que fuit septima mensis aprilis
Date : 07.04.1458
, hora
prime
Période : le matin
in loco predicto vigore prescripte
assignacionis coram venerabilibus viris
fratre Remondo de RotaPersonne : inquisitore predicto
ac domino Petro CreschomPersonne : in utroque jure
bacalario, vicarioTerme : in spiritualibus a reverendo
in ChristoPersonne : patre et domino domino Georgio de SaluciisPersonne :
Dei et appostolice Sedis gracia LausannensiOrganisation : episcopoTerme : et
comiteTerme : , in hac parte specialiter deputato,
comparuit personaliter prefatus Petrus
douz Chanoz
Personne :
delatus.
Qui fuit per quos
supra interrogatus si esset advisatus ac
vellet suum confiteri reatum. Qui dixit
se nunquam deliquisse in facto heresisTerme :
quodque non erat hereticus, procuratore fideiTerme : 4 petente
eumdem PetrumPersonne : torqueriTerme : .
Quibus peractis,
prememorati domini inquisitor et vicarius
eumdem PetrumPersonne : inquisitum monuerunt
caritative pro secunda monicioneTerme : , quatenus vellet
suum reatum confiteri in facto pro quo
detinebatur, sibi presentando ut alias misericordiam Ecclesie. [p. 74]Saut de page
Quiquidem PetrusPersonne : inquisitus respondit
prout supra se non esse hereticum. Et
fuit idem PetrusPersonne : per quos supra assignatus
ad diem sabbati inmediate sequentem,
hora vesperorum
Date : samedi, 08.04.1458
, ut interim se advisaret,
tunc ad confitendum suum reatum – si vellet –
ac alias procedendum in huiusmodi causa
sive processu, prout stilus inquisicionis
requirit.
Datum et actum anno, die
et hora predictis, presentibus fratre Johanne
Vuiliez
Personne :
ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : 5 ac
Glaudio de CleriezPersonne : , testibus ad premissa
vocatis et rogatis.

Anno Domini millesimo IIIIc L octavo, die mercurii
post dominicam de Quasimodo
Date : 12.04.1458
, hora vesperorumPériode : le soir,
remissa a die sabbati precedentiDate : samedi, 08.04.1458 propter
absenciam domini inquisitoris, coram
prefatis dominis inquisitore et vicario
personaliter constitutus Petrus dou ChanozPersonne :
delatus fuit per eosdem dominos inquisitorem et vicarium interrogatus si esset
advisatus suum confiteri reatum in facto
pro quo detinebatur. Qui dixit
quod sic et incepit vacillare. Deinde dixit
et respondit prout supra se nunquam
deliquisse in facto fidei, procuratore fidei
petente prout supra eum torqueri.

Quibus peractis, prenominati domini
inquisitor et vicarius eumdem PetrumPersonne :
inquisitum monuerunt caritative pro
tercia monicioneTerme : , quatenus vellet suum reatum
confiteri in facto pro quo detinebatur, et
[p. 75]Saut de pageeumdem PetrumPersonne : inquisitum assignaverunt
ad diem veneris proxime sequentemDate : vendredi, 14.04.1458, hora
vesperorum
Période : le soir
, ut interim se advisaret, et
tunc ad confitendum suum reatum in facto
pro quo detinebatur ac alias procedendum
in huiusmodi causa sive processu, prout
stilus inquisicionis requirit.
Datum
et actum anno, die et hora predictis,
presentibus fratre Glaudio RupPersonne : ordinis
fratrum Predicatorum
Organisation :
, Henrico de PraromantPersonne :
et Glaudio c de ClerierPersonne : , testibus ad
premissa vocatis et rogatis.

Die veneris predicta que fuit quindecima
mensis aprilis, hora vesperorumPériode : le soir, anno
quo supra
Date : 14.04.1458
6, in loco predicto coram venerabilibus
viris dominis inquisitore et vicario prenominatis personaliter constitutus prefatus
PetrusPersonne : inquisitus vigore suprascripte
assignacionis fuit per quos supra
interrogatus si esset advisatus suum
confiteri reatum. Qui respondit prout
supra quod non erat nec unquam fuerat
hereticus quodque de facto pro quo detinebatur nichil sciebat.
Quibus
auditis, prefatus fidei procurator
peciit per prefatos judices declarari
dictum PetrumPersonne : fore subiciendum questioni
corporali, donec veritas ab ipsius
PetriPersonne : ore eruatur, actentis indiciis,
infamiaTerme : et accusacionibus laborantibus
contra eumdem PetrumPersonne : inquisitum ; in
quarum accusacionum et inculpacionum
probacionem prefatus fidei orthodoxe
[p. 76]Saut de pageprocurator produxit tres processus
in forma debita in quibus legitur
eumdem Petrum douz ChanozPersonne : inquisitum
inculpatum de heresi. Quorum unus
est PerrissonePersonne : uxoris Johannis MoctetPersonne : ,
convicte et combuste. Alius est Ysabelle dicte
Gomyery
Personne :
, convicte et combuste. Tercius est
Perrodi LambellynPersonne : , convicti et combusti.

Quibus per prefatos dominos judices visis
et auditis, fuit idem PetrusPersonne : inquisitus
interrogatus si vellet aliquid confiteri
de facto pro quo detinebatur. Qui
respondit quod non, cum de eo nichil
sciat, ut asserit. Tandem prefatus
fidei procurator peciit eum torqueri
et super hoc interlloquiAinsi, actentis probacionibus
predictis. Quiquidem d–dmnidominiCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : diAbréviation–d judices
ipsos fidei procuratorem et inquisitum assignaverunt ad diem sabbati crastinamDate : samedi, 15.04.1458, hora
vesperorum
Période : le soir
, tunc ad dicendum causas, si
quas habeant, quare petita per fidei procuratorem
fieri non debeant, et alias procedendum in
causa sive processu huiusmodi, prout
stilus inquisicionis requirit.
Datum
et actum anno, die, hora et loco predictis,
presentibus e domino Guillelmo de GresyerPersonne : capellanoTerme : ,
Henrico de PraromantPersonne : et Glaudio de
Clerier
Personne :
, testibus ad premissa vocatis.

Die sabbati prescripta, annoDate : 15.04.1458, hora et loco
prescriptis coram dominis judicibus prefatis
personaliter constitutus Petrus dou ChanozPersonne : [p. 77]Saut de page
fuit per prememoratos dominos inquisitorem et vicarium judices f si vellet
confiteri suum reatum interrogatus. Qui
respondit quod non, cum nichil sciat de
heresi.
Item fuit interrogatus si quid
proponere vellet contra fidei procuratorem, quare
petita per eum fieri non debeant.
Qui dixit quod non, supplicando tamen
prefatos dominos judices, quatenus eidem dignentur
prorogare terminum hodiernum usque ad
diem lune g proxime futuram
Date : lundi, 17.04.1458
,
promictendo quod interim se advisaret.

Quiquidem judices, pietate moti, eidem
inquisito prorogaverunt dictum terminum
et assignaverunt eumdem inquisitum
ad eamdem diem lunePériode : lundi prout supra,
procuratore orthodoxe fidei non consenciente,
sed protestante de appellando.

Datum et actum die sabbati, hora
et loco prescriptis, anno quo supra
Date : 15.04.1458
,
presentibus nobili viro Petro de BalmisPersonne :
et Glaudio CharbaPersonne : , testibus ad
premissa vocatis et rogatis.

Anno Domini millesimo IIIIc quinquagesimo
octavo, die mercurii post dominicam de
Misericordia Domini
Date : 19.04.1458
, remissa a die lune
precedente
Période : lundi
propter absenciam domini
inquisitoris, coram prefatis judicibus
personaliter constitutus Petrus douz ChanozPersonne :
inquisitus fuit per quos supra interrogatus si vellet suum confiteri reatum. [p. 78]Saut de page
Qui dixit se de facto pro quo detinebatur
nichil scire.
Item fuit interrogatus si
vellet aliquid proponere adversus fidei procuratorem,
petentem eum torqueri. Qui dixit quod non.

Quo audito, prefati domini inquisitor
et vicarius, actentis probacionibus
predictis ac fidei orthodoxe procuratoris
requisicione, suam in hunc modum
qui sequitur tulerunt interloquutoriam
sentenciam
Terme :
 :

† ChristiPersonne : nomine invocato, a quo omne rectum
procedit judicium, pro tribunali sedentes
et solum Deum pre oculis habentes, per hanc
nostram sentenciam quam de jurisperitorumTerme :
consilio ferimus in hiis scriptis pronunciamus,
decernimus et declaramus te Petrum dou ChanozPersonne :
delatum questioni corporaliTerme : subiciendum
et torquendum fore, donec et quousque
veritas ex tuo ore habeatur, citra tamen
mortis periculum, sanguinis effusionem
et membrorum mutilacionem de quo sollempniter et expresse protestamur.

Quaquidem sentencia lata, ut prefertur,
predictus orthodoxe fidei procurator
ipsam sentenciam tanquam justam sanctam et equam
approbavit et acceptavit eamdemque cum instancia qua potuit execucioni
debite peciit demandari. Ad cuiusquidem
fidei orthodoxe procuratoris peticionem
et postulacionem fuit eadem sentencia
interloquutoria execucioni demandata
de mandato quorum supra judicum,
et positus ipse Petrus douz ChanozPersonne :
ad cordamTerme : .
Quo in corda existente et [p. 79]Saut de page
pendente, postulavit et requisivit quod reponeretur
ad terram. Quo a corda remoto, fuit idem
PetrusPersonne : inquisitus interrogatusAjout dans la marge de droite avec un signe d’insertionh si vellet suum reatum
confiteri. Qui dixit quod sic et dixit, ut sequitur :

Et primo dixit idem PetrusPersonne : inquisitus
et sponte confessus fuit quod paulo post
guerram FriburgiLieu : 7 ipse fuit ductus per
Anthonium AubremantPersonne : ad sectam hereticorum
loco dicto en VaubamLieu : 8 ubi ipse invenit
magistrum secte in specie hominis nigri cui
i–homagiumTerme : Note dans la marge de gauche–i fecit homagium, obsculando eidem in
culo genubus flexis, et in signum veri
homagii dedit eidem unguem parvi
articuli pedis sinistri. Et negavit
Deum omnipotentem, virginem MariamPersonne :
et totam curiam celestem et cepit illum
j–nomen magistriTerme : Note dans la marge de gauche–j dyabolumTerme : qui vocabatur MamietPersonne : 9 in eius
magistrum et verum dominum in presencia plurium
k–complicesNote dans la marge de gauche–k de secta inter quos cognovit Petrum
Moralat
Personne :
ipsius PetriPersonne : inquisiti socerum,
Anthonium JocetPersonne : , Perrodum LambellynPersonne : ,
YsabellamPersonne : uxorem Petri GomyerPersonne : , Vuillelmum
Nycod
Personne :
et Petrum NantermozPersonne : .
Interrogatus
de die, dixit quod quadam die jovisPériode : jeudi, de
nocte
Période : la nuit
.
Dixit ulterius quod magister suus
eidem promisit dare quinque solidosUnité monétaire : 5 sous/sols
pro qualibet vice qua iret ad sectam
quas jussit idem magister suus solvi dicto
PetroPersonne : inquisito per Vuillelmum NycodPersonne :
thesaurarium secte qui eidem inquisito
solvit ipsos quinque solidosUnité monétaire : 5 sous/sols tribus vicibus.

Item dixit quod Anthonius AubremantPersonne : apportavit ad sectam unum puerum masculum
quem, ut dixit, ceperat apud RossanLieu : .
[p. 80]Saut de page

Item dixit et sponte confessus fuit quod ipsi
de secta occidunt pueros in cuna, stringendo
ipsos per humeros sive per les flansChangement de langue : français.

Item dixit quod, faciendo homagium
magistro suo, dictus MamietPersonne : eius magister
peciit ab eo quod sibi daret unam tibiam,
qui eidem dare noluit, sed dumtaxat
unguem parvi articuli pedis sinistri, prout
jam superius dixit.

Item dixit et sponte confessus fuit quod in
exitu secte ipsius statuunt unam aliam
diem pro secta tenenda et eciam
locum.

Item dixit quod hii qui non sunt in
secta die assignata sunt atrociter
verberati in alia secta, et ipsemet
fuit multociens verberatus.

Item fuit interrogatus si vellet aliud
confiteri. Qui dixit quod non protunc, quia
non erat bene advisatus, sed peciit
terminum ad se advisandum pro complendo
suum processum.
Tandem prenominati
domini inquisitor et vicarius judices
eumdem PetrumPersonne : inquisitum assignaverunt
ad diem jovis crastinam, hora ortus
solis
Date : jeudi, 20.04.1458
, ut interim se advisaret, tunc ad
perficiendum suum processum, alias ad
continuandum sibi questionem corporalem
et procedendum in huiusmodi causa sive
processu, prout stilus inquisicionis
requirit.
Datum et actum die, hora,
anno et loco suprascriptisCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : suprascriptl, presentibus [p. 81]Saut de page
venerabilibus et religiosis viris fratre Petro
Boczel
Personne :
, fratre Petro CuchironPersonne : , domino Petro de
Pampigniaco
Personne :
canonicoTerme : et supprioreTerme : Sancti MariiLieu : 10,
Johanne CroserensPersonne : , Henrico JoutensPersonne : burgensibusTerme :
LausannensibusOrganisation : , nobili viro Petro de BalmisPersonne : ,
Henrico de PraromantPersonne : et Glaudio de
Clerier
Personne :
, testibus ad premissa vocatis et rogatis.

Die jovis post dominicam de Misericordia Domini,
anno quo supra
Date : 20.04.1458
vigore suprascripte assignacionis
coram venerabili et religioso viro fratre Petro
Borelli
Personne :
ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : vicario
generali domini inquisitoris supra sepe nominati
personaliter constitutus Petrus douz ChanozPersonne :
inquisitus fuit per eumdem vicarium
interrogatus si esset advisatus complere
suum processum. Qui dixit quod sic quodque
volebat pure et veraciter suum confiteri
reatum et dixit, ut sequitur :

Primo quod paulopost guerram FriburgiLieu : ,
quadam die veneris ipse invenit
Anthonium AubremantPersonne : in molendino
de Tornye loz Grant
Lieu :
11, qui eidem delato
dixit : « Quomodo, tu es totus melencoliosus
de hiis que perdidistis durante
guerra FriburgiLieu :  ? Ymo, si velis michi
credere, tu habebis bene vindictam
de Friburgensibus qui tibi tot mala
fecerunt »
.
Cui idem delatus respondit
quod erat bene contentus, sed pro tunc non
poterat vacare, quia erat acturus
apud PrezLieu : .
Et tunc dictus AubremantPersonne :
dixit ei : « Quando inveniam vos ? »
Cui ipse
[p. 82]Saut de pagePetrusPersonne : delatus respondit : « Vero, ego
nescio bene quando »
.
Et tunc dictus
AubremantPersonne : dixit sibi : « Veniatis ad me
ut cicius poteritis, quia vere volo
bene vobis loqui ad plenum »
.
Et tunc
ipsi separaverunt se ab invicem.
Et die
lune sequente dictus PetrusPersonne : delatus
ivit ad molendinum eis AgnozLieu : subtus
VillarselLieu : 12 quem tenebat dictus AubremantPersonne :
et invenit ipsum AubremantPersonne : cum quinque
aliis personis quas non cognovit
qui epulabantur insimul et invitaverunt
ipsum ad comedendum. Et ipse comedit
cum eis panem et carnes recentes,
credens habere carnes edivas.
Sed
unus illorum decoperuit unum parvum
potum qui erat prope ignem, et ipse PetrusPersonne :
delatus vidit in poto brachium unius
pueri. Et tunc ipse timuit et amplius
noluit comedere. Quem videns stupefactum,
dictus AubremantPersonne : dixit eidem : « Caveatis
bene, ne deceletis nos, quia melius
esset vobis quod non venissetis hodie »
. Et
tunc ipse PetrusPersonne : juravit eos non decelare.
Et voluit recedere, sed dictus AubremantPersonne :
dixit ei : « Nolite recedere, quare nos opportet
loqui simul »
.
Et post gentaclum dictus
AubremantPersonne : traxit ipsum ad partem et
dixit sibi : « Opportet, prout jam alias dixi
vobis, quod veniatis nobiscum ad quemdam
locum ubi nos inveniemus unam pulcram
societatemTerme : in qua est socer vester Petrus
Moralat
Personne :
qui bene gaudebit de vestro
adventu. Et vere nos omnes juvabimus
vos ad habendum vindictam de Friburgensibus
qui vobis fecerunt tot mala »
. Qui Petrus
[p. 83]Saut de pagedouz Chanoz
Personne :
delatus eidem Anthonio
Aubremant
Personne :
respondit quod ipse erat bene
contentus. Et tunc dictus AubremantPersonne : dixit :
« Ego ibo ad vos die jovis apud MidesLieu :  ».

Qui AubremantPersonne : venit apud MidesLieu : et non
invenit eumdem PetrumPersonne : quia ipse iverat apud
PrezLieu : .
Et die jovisPériode : jeudi sequente prefatus
Anthonius AubremantPersonne : venit versus
dictum PetrumPersonne : delatum apud TornyeLieu :
post cenam et duxit eum en VaubamLieu :
ubi ipsi invenerunt plures gentes
inter quas ipse cognovit supra
m–complicesNote dans la marge de gauche–m nominatas personas et Stephanetum dictum
Fetellyn
Personne :
douz SernyLieu : prope Laz RoschyLieu : Changement de langue : français,
Anthonium SuyrozPersonne : de LovynLieu : versus LentignyeLieu :
et Petrum AbergiouxPersonne : de ChenensLieu : et
magistrum suum in specie hominis nigri qui
eidem dixit quod faceret sibi homagium
et quod negaret Deum omnipotentem,
virginem MariamPersonne : , totam curiam
celestem et sacrum baptisma. Quod
n–homagiumNote dans la marge de gauche–n et fecit ipse Petrus delatus et accepit
illum Mamiet in eius magistrum
et dominum et obsculatus est eum in culo.
Qui effectus fuit sicut unus catus
niger et obsculando levabat caudam,
et ipse obsculabatur eum genubus
flexis et in signum veri homagii
dedit dicto eius magistro unguem
parvi articuli pedis sinistri, prout
jam supra dixit.

Item fuit interrogatus si confessata
per eum essent vera. Qui dixit
et juravit pro judiciumAinsi anime sue quod
premissa omnia per eum confessata vera
sunt, et postulavit eidem vicario
quod eum non interrogaret amplius
[p. 84]Saut de pageprotunc, sed eum relaxaret usque ad diem
veneris crastinamDate : vendredi, 21.04.1458 amore Dei et caritate
et quod tunc ipse diceret totum.
Qui dominus
vicarius ex gracia speciali ipsum relaxavit
usque ad ipsam diem crastinam. Et post
dictam relaxacionem prefatus delatus
dixit dicto domino vicario : « Ego voloAjout au-dessus de la ligneo vobis loqui
ad partem coram uno vel duobus tantum »
.
Et remotis omnibus, excepto dicto domino
vicario, Petro de BalmisPersonne : et Johanne CroserensPersonne :
ipse delatus dixit : « Ego dixi vobis
multa, ymo per judicium anime mee
et per Illum qui fuit venditus XXXta
denariis
Unité monétaire : 30 deniers
, ego non dixi vobis verbum
veritatis, quia ego nunquam fui hereticus
nec unquam negavi Deum neque feci
homagium dyabolo »
.
Et quia idem
dominus vicarius eum relaxaverat prout
supra, assignavit eum ad diem veneris
predictam
Date : vendredi, 21.04.1458
, hora vesperorumPériode : le soir ad se interim
advisandum et tunc confitendum suum reatum
et procedendum in causa sive processu
huiusmodi, prout stilus inquisicionis
postulat.
Datum et actum ut supra,
presentibus domino Guillelmo de GesierCorrection par-dessus, remplace : GresierpPersonne : capellano,
Johanne CroserensPersonne : , Petro de BalmisPersonne : , Glaudio
de Pont
Personne :
, Glaudio de ClerierPersonne : et
Francisco BurritazPersonne : , testibus ad premissa
vocatis et rogatis.

Die veneris post dominicam de Misericordia
Domini
Date : 21.04.1458
, hora vesperorumPériode : le soir vigore predicte
assignacionis coram prefato vicario
personaliter constitutus dictus PetrusPersonne : delatus
fuit interrogatus si esset advisatus.
Qui respondit quod sic, quia ipse erat bonus
[p. 85]Saut de pageet fidelis catholicus nec unquam fuerat
hereticus, quodque omnia per eum confessata
erant pura mendacia.
Tandem ipse
PetrusPersonne : delatus fuit ductus ad cordam
et modicum levatus.
Qui statim dixit
quod volebat confiteri suum reatum et dixit
et reiteravit de verbo ad verbum, prout
supra confessus fuerat, et post incepit
iterum vacillare.
Quo iterato vice
reposito ad cordam et modicum levato,
dixit : « Vere, ego volo pure confiteri
meum reatum »
.
Et depositus a corda, fuit
ductus ad aulam castri. Qui sponte
confessus fuit et dixit quod confessata per
eum, prout heryAinsi dixit, sunt vera ; et fuit
ductus ad sectam per dictum AubremantPersonne : ,
prout predixit, pro habendo vindictam
a Friburgensibus et quod fuit positus in secta
per dictum AubremantPersonne : ad instanciam dicti
Petri MoralatPersonne : eius soceri.

Item dixit et sponte confessus fuit
quod ipse fuit presens apud FicignyezAjout dans la marge de droite avec un signe d’insertionq quando dictus
AubremantPersonne : cepit unum puerum in
domo Jaqueti BonatPersonne : et suffocavit
eum et dimisit ipsum suffocatum
juxta matrem suam ; et die crastina
de mane fuit sepultus, et nocte
sequenti ipsi deterraverunt ipsum et
portavit eum idem AubremantPersonne : ad
sectam. Quem Vuillelmus NycoPersonne : preparavit,
et eum comederunt en OrchipotChangement de langue : français13.

Item dixit quod dyabolus precipit eis
quod ponant tot gentes in secta
quot poterunt.
Interrogatus si vellet
ulterius dicere, dixit quod non pro tunc,
[p. 86]Saut de pagequia non recordabatur nec erat
advisatus aliud dicere.
Quem prefatus
vicarius assignavit ad diem crastinamDate : 22.04.1458
ad se interim advisandum et tunc complendum
suum processum et procedendum in causa
sive processu huiusmodi, prout stilus inquisicionis requirit.
Datum et actum
die veneris, hora et anno prescriptisDate : 21.04.1458,
presentibus domino Nycodo PiquignyetiPersonne :
curatoTerme : de ColumberioLieu : , Johanne CroserensPersonne : ,
Petro de BalmisPersonne : , Glaudio de PontPersonne :
et Glaudio de CleryerPersonne : , testibus ad
premissa vocatis et rogatis.

Die sabbati post dominicam de Misericordia
Domini, anno quo supra, hora vesperorum
Date : 22.04.1458

vigore suprascripti assignacionis
coram vicario prefato personaliter
constitutus prefatus PetrusPersonne : delatus
fuit per quem supra interrogatus si
esset advisatus. Qui dixit quod nesciret
aliud dicere nisi prout supra. Dixit
quodque confessata per eum vera sunt.

Tandem orthodoxe fidei procurator
renunciavit in causa et petiit renunciari
per dictum delatum et concludi per dictum
dominum vicarium.
Quiquidem vicarius
easdem partes assignavit ad diem
mercurii post dominicam de Jubilate
Date : mercredi, 26.04.1458
,
hora vesperorumPériode : le soir tunc ad concludendum
in huiusmodi causa sive processu, si commode
concludi possit, et procedendum, prout
stilus inquisicionis requirit.
Datum
et actum die, hora et anno prescriptis,
presentibus nobili viro Petro de BalmisPersonne : ,
Glaudio de PontPersonne : et Henrico de PraromantPersonne : ,
testibus ad premissa vocatis et rogatis.
[p. 87]Saut de page

Anno Domini millesimo quatercentesimo
quinquagesimo octavo, die mercurii
post dominicam de Jubilate
Date : 26.04.1458
vigore
retroscripte assignacionis coram venerabili
viro fratre Remondo r de RotaPersonne : inquisitore personaliter constitutus Petrus
douz Chanoz
Personne :
delatus fuit per eumdem
dominum inquisitorem mediante suo juramento
ad sancta Dei euvangelia prestito interrogatus si vellet aliquid addere vel
minuere in suo processu, sibi de verbo ad
verbum lecto et seriatim declamato. Qui
dixit quod non et medio eius juramento
asseruit contenta in dicto eius processu
vera esse, prout supra scripta sunt.

Item fuit interrogatus si haberet aliquas deffensiones quibus vellet
uti contra fidei procuratorem in huiusmodi
processu. Qui dixit quod non.
Et tunc
fidei procurator renunciavit in causa ut
alias et peciit concludi et jus dici,
et similiter ipse delatus peciit jus.
Quorum procuratoris fidei et PetriPersonne : delati
peticionem et requestam prefatus
dominus inquisitor in causa et processu
huiusmodi conclusit et assignavit
partes ipsas ad diem veneris s
proxime sequentem post dominicam de Jubilate
Date : vendredi, 28.04.1458

in ecclesia cathedrali Beate Marie
virginis Lausannensi
Lieu :
ad audiendum
jus et sentenciam diffinitivamTerme : super huiusmodi
causa sive processu.
Datum et actum
die mercurii et anno suprascriptisDate : 26.04.1458,
presentibus fratre Petro CuchironPersonne : , domino
Nycodo PiquignyetiPersonne : , domino Vincencio
Romeir
Personne :
, Jaqueto DauxPersonne : , Glaudio de PontPersonne :
et Glaudio de ClerierPersonne : , testibus ad premissa vocatis.

[Signature :] SoctensPersonne : 14
Seing/signe notarial
[p. 88]Saut de page
[p. 89]Saut de page
[p. 90]Saut de page
[p. 91]Saut de page

Processus

Petri douz ChanozPersonne : de MidesLieu :
parrochie de TornyeLieu : Lausannensis diocesisLieu :
heretici convicti et combusti

Dessin à la plume

15HensilinusPersonne : de VillaretLieu : dixit hereticam ab uno anno
citra MiguePersonne : uxorem Nycodi ParadixPersonne : , Petrus ParadixPersonne :
eorum filius.

Alexia de LestraPersonne : de SensalesLieu :
GroulonPersonne : de ChastelLieu : 16

Annotations

  1. Ajout dans la marge de gauche d’une main plus récente : +.
  2. Omission, complété(e) par analogie.
  3. Suppression par biffage : Ru[p].
  4. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : diAbréviation.
  5. Suppression par biffage : G[uillelmo].
  6. Suppression de l’ajout dans la marge de droite avec un signe d’insertion : interrogatus.
  7. Suppression par biffage : lune.
  8. Ajout dans la marge de droite avec un signe d’insertion.
  9. Note dans la marge de gauche.
  10. Note dans la marge de gauche.
  11. Note dans la marge de gauche.
  12. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : suprascript.
  13. Note dans la marge de gauche.
  14. Note dans la marge de gauche.
  15. Ajout au-dessus de la ligne.
  16. Correction par-dessus, remplace : Gresier.
  17. Ajout dans la marge de droite avec un signe d’insertion.
  18. Suppression par biffage : Petro.
  19. Suppression par biffage : post.
  1. Les seigneurs de MiddesLieu : sont en 1453Date : 1453 les nobles JehanPersonne : et AymonetPersonne : ainsi que leur neveu Guillaume de VillarzelPersonne : (ACV, Fn 23 bis Grosse [1451–1526]). Aymonet de VillarzelPersonne : est attesté en 1445Date : 1445 comme châtelain et major de LucensLieu : (Dillenseger 1914, p. 14).
  2. Il s’agit des DominicainsOrganisation : établis au couvent de la MadeleineOrganisation : à LausanneLieu : .
  3. Toponyme fréquent en Suisse romande indiquant la place où le bétail se repose à l’ombre ou le lieu de halte lors de la montée au pâturage (Jaccard 1978, p. 480).
  4. Le nom du procureur de foi n’est pas mentionné dans le procès.
  5. Il s’agit des DominicainsOrganisation : établis au couvent de la MadeleineOrganisation : à LausanneLieu : .
  6. Le vendredi 15 avrilDate : vendredi, 15.04.1458 n’existant pas, nous rectifions au vendredi 14 avrilDate : vendredi, 14.04.1458.
  7. Une guerre de six mois a lieu entre FribourgLieu : et les alliés de la Maison de SavoieOrganisation : , qui se termine en juillet 1448Date : juillet 1448. Le début des hostilités est précédé par une période de pillages et d’incendies dont souffrent particulièrement les campagnes, et qui dure pendant toute l’année 1447Date : 1447 (Biolzi 2009). Au début de l’année 1448Date : 1448, MiddesLieu : est mis à feu par des incendiaires venus de FribourgLieu : (Jäggi 1989, p. 156).
  8. Lieu-dit situé entre HenniezLieu : et VillarzelLieu :  ; dans le procès contre Guillaume GirodPersonne : , il est question de la forêt de Vauban, qui peut être assimilée aux Côtes de Vauban (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 140, 143, 149).
  9. Peut-être une forme altérée de MahometPersonne : .
  10. Prieuré des chanoines réguliers de Saint-MaireOrganisation : de l’ordre des AugustinsOrganisation : , à LausanneLieu : . Suite à l’union du prieuré à l’évêché en 1396Date : 1396, l’évêque de LausanneOrganisation : devint prieur de Saint-MaireOrganisation : (Reymond 1912, p. 218, 234 ; HS I/4, p. 95–96).
  11. Le moulin de Torny-le-GrandLieu : , alimenté par l’ArbogneLieu : , se situait à environ 750 mètres au nord-est de l’église : son emplacement est attesté par le lieu-dit Sur-le-MoulinLieu : . Il se trouve sur la route qui mène de Torny-le-GrandLieu : à Prez-vers-NoréazLieu : .
  12. Le Moulin aux ÂnesLieu : , est situé à 500 mètres au nord de VillarzelLieu : . Un toponyme indique encore l’emplacement du moulin, qui a été démoli en 1920Date : 1920 (Kohler 1922, p. 132). Il faut noter que VillarzelLieu : abritait une châtellenie épiscopale.
  13. Peut-être un toponyme inconnu. Margaret Murray cite cependant une source de 1595Date : 1595 selon laquelle les sorcières utiliseraient un hochepotTerme : ou hutsepotTerme : pour préparer leurs victimes (Murray 1921, p. 144). Quoi qu’il en soit, Pierre dou Chanoz est impliqué dans un « puericidiumTerme :  » et a, par la suite, consommé la chair de l’enfant (« carnis pueriTerme :  »).
  14. Deux clercs portent ce nom dans la région à cette période : Jean SoctensPersonne : (ACV, C V b 323, 432, 447, 449, 454, 455 et suivants) et Pierre SoctensPersonne : (ACV, C V b 668).
  15. Notes perpendiculaires sur le dos du cahier. Elles sont écrites dans le sens inverse l’une de l’autre.
  16. GroulonPersonne : de Chastel pourrait venir de Châtel-Saint-DenisLieu : . Une autre possibilité serait Châtel-sur-MontsalvensLieu : . Un Jean GroulonPersonne : avait été dénoncé par Jaquet DurierPersonne : en 1448 (SDS VD D 1 2-1 : ACV, Ac 29, p. 13, 14, 22).